TÜRKİSTAN MUHTARİYETİ DEVLETİ’NİN KURULUŞ VE YIKILIŞINDA YAŞANANLAR İLE BUNUN “ÖZBEK CEDİT” ŞİİRİNE YANSIMASI

1917 Ekim İhtilâli’nden sonra Türkistanlı aydınlar tarafından millî değerler, inanç, hukuk ve demokratik ilkeler esasında Türkistan Muhtariyeti Devleti adında bağımsız bir devlet kurulmuştur. Türkistan Muhtariyeti Devleti’nin hükûmeti tarafından kısa zaman içinde bu devletin millî ordusu oluşturulmuş; bayrağı göndere çekilmiş, millî marşı kabul edilmiş, millî parası ile anayasası hazırlanmıştır. Bu devletin kurulmasında Türkiyeli subay ve siyasetçilerin büyük katkıları olmuştur. Ancak, Türkistan Muhtariyeti Devleti Bolşevik hükûmeti tarafından yok edilmiştir. Esaret hayatına devam etmek istemeyen Türkistanlı Ceditçi aydınlar, vatanlarını Bolşevik müstemlekesinden güç kullanarak kurtarmak için Türkistan Millî İstiklâl Hareketi adı altında ülke tarihindeki en büyük silâhlı mücadele hareketini başlatmışlardır. Bu silâhlı mücadeleye Türkiye’den başta Enver Paşa olmak üzere birçok subay iştirak etmiş, Türkistanlı mücahitlerle birlikte Türkistan’ın hürriyeti için can verip can almışlardır. Bütün bu tarihî olaylar Özbek Cedit şiirine aksetmiştir. Çolpan, Hamza, Fıtrat, Batu, Elbek, Kâmî, Sıdkıy… gibi Ceditçi şairler şiirlerinde dönemin olaylarını tüm teferruatıyla bazen büyük bir sevinçle bazen de hüzünlü ve öfke dolu bir dille terennüm etmişlerdir. Bu bağlamda Bolşevik İhtilâli’nden sonraki dönemde Türkistan Muhtariyeti Devleti’nin kuruluşu için yapılan mücadeleler, Türkistan Muhtariyeti’nin ilânı, Türk-İslâm ülkeleri ve halklarının “düşmana” yani Sovyetlere karşı birlik olmaları için yapılan çağrılar, Türkistan Muhtariyeti’nin Sovyetler tarafından yıkılışı, Türkistanlılara uygulanan soykırım, Sovyetlerin iki yüzlülüğü, işgalcilere karşı vatanın savunulması, isyan ve kardeş Anadolu Türklüğünden yardım talebi gibi temalar Özbek Cedit şiirinin esas konusunu oluşturmuştur.

The Events That Took Place in the Establishment and Collapse of Turkestan Autonomy and its Reflectıon on the Uzbek Jadıd Poetry

After the 1917 October Revolution, an independent state named Turkestan Autonomy State was established by the intellectuals of Turkestan based on national values, beliefs, law and democratic principles. The national army of this state was established in a short time by the government of the Turkestan Autonomy; its flag was raised, its national anthem was accepted, its national currency was printed and its constitution was prepared. Turkish military officers and politicians had a great contribution to the foundation of this state. However, the Turkestan Autonomy State was destroyed by the Bolshevik government. The Jadidist intellectuals of Turkestan who did not want to continue their life in captivity started the biggest armed struggle movement in the history of the country under the name of Turkestan National Independence Movement in order to save their homeland from the Bolshevik colony by using force. Many military officers from Turkey, mainly including Enver Pasha, attended this struggle, and together with the mujahids of Turkestan, they killed and died for the freedom of Turkestan. All these historical events are reflected in the Uzbek Jadid Poetry. Jadidist poets such as Çolpan, Hamza, Fıtrat, Batu, Elbek, Kâmî, Sıdkıy..etc depicted the events of the period with all details in their poems, sometimes with great joy, sometimes with a sad and angry language. In this context, in the period after the Bolshevik Revolution, the struggles for the establishment of the Turkestan Autonomy, the declaration of the Turkestan Autonomy, calls for Turkish-Islamic countries and peoples to unite against the "enemy", namely the Soviets, the collapse of the Turkestan Autonomy by the Soviets, the genocide against the people of Turkestan, the hypocrisy of the Soviets, the defense of the homeland against the invaders, the rebellion and the request for help from the fraternal Anatolian Turkishness constituted the main themes of the Uzbek Jadid poetry.

PDF

___

ABDURAXIMOVA, N. A - ERGASHEV, F. R (2002), Turkistonda Chor Mustamlaka Tizimi, Akademiya Neş., Toshkent.
ABDURASHIDXONOV, Munavvar Qori (2003), Tanlangan Asarlar, Ma’naviyat Neş., Toshkent.
A’ZAMXO’JAYEV, Saidakbar (2000), Turkiston Muxtoriyati, Ma’naviyat Neş., Toshkent.
ALLWORTH, Edward (1964), Uzbek Literary Politics, Mouton & Co., London-The Hague-Paris.
BADEMCİ, Ali (2008), 1917-1934 Türkistan Millî İstiklâl Hareketi Korbaşılar ve Enver Paşa (II), Ötüken Neş., İstanbul.
Botu (2004), Tanlangan Asarlar, Şark Neş., Toshkent.
ÇAKIRÖZ, Raci (1997), “Tarix Tilga Kirganda, Yuragimga Yaqin Go’shalar, Turk Subayining Xotiralari”, Jahon Adabiyoti Dergisi, S. 5, s. 196-205.
HASANOV, B. - ARIFDJANOV E. K vd., (2004), Istoriya Uzbekistana II, Akademiya MVD Yay., Toshkent.
HASANOV, Bahtiyor - KARIMOV, Naim vd,. (2015), Milliy Matbuotimizning Ikki Durdonasi, Mumtoz So’z Yay., Toshkent.
HAYİT, Baymirza (1997), Basmacılar-Türkistan Millî Mücadele Tarihi (1917-1934), TDV Yay., Ankara.
JO’RAYEV, M – NURULLIN, R vd., (2000), O’zbekistonning Yangi Tarixi-II: O’zbekiston Sovet Mustamlakachiligi Davrida, Sharq Neş., Toshkent.
JO'RAYEV, Narzulla - KARIMOV Shodi (2011), O’zbekiston Tarixi- O'zbekiston Sovet Mustamlakachiligi Davrida II, Sharq Neş., Toshkent.
Komisyon (1971-1980), O’zbek Sovet Entsiklopediyasi, O’zbek Sovet Entsiklopediyasi Bosh Neş., Toshkent.
Komisyon (2000-2005), “O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi (R harfi)”, O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi, Davlat Ilmiy Neş., Toshkent.
Komisyon (2006-2008), Özbek Tilining Izohli Lug’ati, O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi Davlat Ilmiy Neş., Toshkent.
MUIN, Hoji (2005), Tanlangan Asarlar, Ma’naviyat Neş., Toshkent. NIYOZIY, Hamza Hakimzoda (1988), To’la Asarlar To’plami II. Cilt, O’zbek SSR Fan Neş., Toshkent.
ÖZBAY, Hüseyin (1994), Çolpan’ın Şiirleri, TKAE Yay., Ankara.
SHAMSUTDINOV, Rustambek - KARIMOV, Shodi (2010), Vatan Tarixi III (O’zbekiston Sovet Mustamlakachiligi Davrida), Sharq Neş., Toshkent.
SODIQOV, Hamdam - JO’RAYEV, Narzulla (2011), O’zbekiston Tarixi- Turkiston Chorizm Mustamlakachiligi Davrida, Sharq Neş., Toshkent.
TOGAN, A. Z. Velidî (1942-1947), Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, Arkadaş İbrahim Horoz ve Güven Bas., İstanbul.
TÜRKİSTANÎ, Musa (1979), Uluğ Türkistan Fâciası, Reşîd Mat., Medine. USMONOV, Q – SODIQOV, M vd., (2006), O’zbekiston Tarixi, Iqtisod- Moliya Yay., Toshkent.
UZOQOV, Haydarali (1999), Elbek-tanlangan asarlar, Sharq Neş., Toshkent.
QOSIMOV, Begali (1979), Abdulla Avloniy-Toshkent Tongi, O’qituvchi Neş.,Toshkent.
QOSIMOV, Begali – YUSUPOV, Sharif vd., (2004), Milliy Uyg’onish Davri O’zbek Adabiyoti, Ma’naviyat Neş., Toshkent.
QOSIMOV, Begali (2008), O’zbek Adabiyoti va Adabiy Aloqalari Tarixi, Fan va Texnolgiya Yay., Toshkent.
WHEELER, Geoffrey (1962), Racial Problems In Soviet Muslim Asia, Oxford University Press, Great Britain.
__________________ (1966), The Peoples of Soviet Central Asia, The Bodley Head Ltd., London.
XO’JAYEV, Mansurxo’ja (2008), Shermuhammedbek Qo’rboshi, Sharq Neş., Toshkent. http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/tarix/turkiston-muxtoriyatiningmadhiyasi. html