Moğolların Azerbaycan Saldırıları ve İlhanlılar Dönemi Azerbaycan’da Moğol Yerleşim Yerleri

Moğollar, Cengiz Han öncülüğünde askerî-siyasi bir birlik altında toplandıktan sonra XIII. yüzyılda dünya tari-hini değiştirecek olayların da başlamasına sebep olmuşlardır. Otrar Olayı sonrası batı seferine çıkan Cengiz Han karşısında durabilecek güçlü bir devlet olmamasından dolayı kısa sürede Türkistan’a hâkim olmuştur. Savaş sonrasında kaçan Muhammed Hârizmşah’ın peşinden gönderilen öncü birlikler geçtikleri toprakları yağmalamışlardır. Bu süreçte Azerbaycan coğrafyası da Moğol saldırılarından nasibini almıştır. Cebe ve Sebütey Noyan komutasında yapılan ilk Moğol saldırılarının ardından Celâleddin Hârizmşah Azerbaycan’a hâkim olmuştur. Onun bölgedeki hâkimiyeti kısa sürmüş ve ölümüyle birlikte Azerbaycan yeniden Moğol saldırılarının hedefi olmuştur. Cormagun ve Baycu Noyan komutasında gerçekleşen ikinci Moğol saldırısı ilkinde olduğu gibi Azerbaycan topraklarının harabeye dönmesine yol açmıştır. Cebe ve Sebütey Noyan komutasında yapılan ilk saldırı keşif amacı taşıyordu. Cormagun ve Baycu Noyan komutasında yapılan ikinci saldırının sonucunda Azerbaycan coğrafyası tamamen Moğol hâkimiyetine girmiştir. Mengü Han’ın başa geçmesiyle birlikte bu kez Hülâgû Han kalabalık bir orduyla batı seferine görevlendirilmiştir. Azerbaycan merkezli kurulan İlhanlılar Devleti, Azerbaycan, İran, Batı Asya ve Anadolu coğrafyasında derin izler bırakmıştır. Yıkıcı etkiler bırakan Moğol saldırıları sonucunda tahrip olmuş Azerbaycan coğrafyası İlhanlılar döneminde yeniden canlanmaya başlamıştır. İlhanlıların bölgede devleti tesis etmesinden sonra göçebe Moğol kabileleri de yerleşik hayata geçmişlerdir. Bu araştırmada öncelikle Azerbaycan coğrafyasına yapılan Moğol saldırıları anlatılacaktır. Bölgeye yapılan Moğol saldırılarının ardından İlhanlı Devleti’nin kurulmasıyla Azerbaycan’ın çeşitli bölgelerinde yerleşik yaşama geçen Moğol kabileleri ve Azerbaycan’daki Moğol yer adları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan, Moğollar, İlhanlılar, Hülâgû Han, Moğol Yer Adları

Mongolian Attacks on Azerbaijan and Mongolian Settlements in Azerbaijan in the Ilkhanate Period

The Mongols, a rudimentary community, gathered under one roof under the leadership of Gengiz Khan and caused events that would change world history in the XIII century to begin. Gengiz Khan, who went on a western expedition after the Otrar incident, dominated Turkestan in a short time because there was no strong state that could stand against him. After the war, the vanguard troops sent after Muhammad Harazmshah have plundered the lands they crossed. In this process, the Azerbaijani geography also had its share of Mongol attacks. After the first Mongol attacks under the command of Jebe and Subutai Noyan, Jalaludin Harazmshah dominated Azerbaijan. His dominance in the region was short-lived and with his death, Azerbaijan became the target of Mongol attacks again. The second Mongolian attacks under the command of Chormaqan and Bayju Noyan, as in the first, caused the Azerbaijani lands to turn into ruins. The first attack under the command of Jebe and Subutai Noyan was for reconnaissance. As a result of the second attack under the command of Chormaqan and Bayju Noyan, the Azerbaijani geography completely entered the Mongol domination. With Mengu Han's coming to power, this time Hulagu Han was assigned to the western expedition with a large army. The Ilkhanate State, which was established based in Azerbaijan, left deep traces in Azerbaijan, Iran, western Asia and Anatolia. The geography of Azerbaijan, which was destroyed as a result of the Mongol attacks, which had devastating effects, started to revive during the Ilkhanate period. After the Ilkhanates established the state in the region, nomadic Mongol tribes also settled down. In this article, first of all, the Mongol attacks on the Azerbaijani geography will be described. Following the Mongol attacks on the region, the Mongol tribes that settled in various regions of Azerbaijan with the establishment of the Ilkhanate State and the Mongol place names in Azerbaijan will be examined.

Keywords:

Azerbaijan, Mongols, Ilkhanate, Hulagu Khan, Mongolian Place Names,

PDF

___

Abul-Ferec, Gregory (Bar Habreus). Abu’l-Farac Tarihi. Tercüme Ömer Rıza Doğrul. C. I-II. Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
Ağaldağ, Sebahattin. “Moğol Devleti.” Türkler. Editör Hasan Celal Güzel ve K. Çiçek. c. VIII, Yeni Türkiye Yayınları. 2002. ss. 265-277.
Ahmedov, Qara. Orta Çağ Beylekan Şehri. Elm Neşriyatı, 1979.
Akbaba, Dilek Ergönenç. “Nogay Adı ve Nogayların Kökeni Üzerine.” Tehlikedeki Diller Dergisi, Yaz 2013, ss. 233-242.
Akkuş, Mustafa ve Bağcı Büşra. “Hülagu Han Döneminde Anadolu’da Görev Yapan Moğol Komutanları.” USAD, Güz 2018, ss. 150-171.
Aliyev, Saleh Muhammedoğlu. “Erdebil.” İslam Ansiklopedisi, c. 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, ss. 276-277.
Aliyeva, Rübabe. Azerbaycan Toponimlerinin Ansiklopedik Lüğeti. Şerq-Qerb Yayınları, 2007.
Alizade, A. Ali. Soçialno-ekonomiçeskaya i politiçeskaya istoriya Azerbaydjana XIII-XIV vv. Elm Neşriyat, 1956.
Aydın, Mustafa. “Şirvan.” İslam Ansiklopedisi, c. 39, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, ss. 204-206.
Blair, Sheila S. “The Coins of the Later Ilkhanids. A Typological Analysis.” Journal of the Econimic and Social History of the Orient, vol. 26, no. 3, 1983, pp. 295-317.
Boyle, John A. The Cambridge History Of Iran V. 5 The Seljuq And Mongol Periods. Cambridge At The University Press, 1968.
Cüveyni, Alaaddin Ata Melik. Tarihi Cihan Güşa. Çeviren Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
Cüzcani, Minhâc-i Sirac. Tabakat-ı Nasıri. Moğol İstilasına Dair Kayıtlar. Çeviren Mustafa Uyar, Ötüken Yayınları, 2016.
Çelik, Burak. İran Moğollarının Atası Hülegü Han. Çizgi Kitabevi, 2021.
Davut, Dursun. “Bakü.” İslam Ansiklopedisi, c. 4, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, ss. 550-551.
Diler, Ömer. Islamic Mints - İslam Darp Yerleri. c. 3. [Yayınevi bilgisi yok], 2009.
Efendizade, Oktay. “Gence.” İslam Ansiklopedisi, c. 14, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, ss. 17-20.
Fehmi, Abdulaziz. Târihü’d-Devleti’l- Moğoliyye fi İran. 1981.
Forbes, B. M. “İlkhanid Dynasty.” Ancyclopedia of Asian History, V. II, 1988, ss. 99.
Gömeç, Saadettin. “Çingizli Devletinin Büyümesinde Rol Oynayan Türklerden Çelme ve Subutay.” Turkish Studies, c. 2, s. 2, 2007, ss. 230-238.
Hamavi, Yakut. Mudjam al-Buldan (Svedeniya Ob Azerbaydjane) (Mücem-ül Buldan, Azerbaycan hakkında Bilgi). Elm Neşriyat, 1983.
Hewsen, R. H. The Geography of Ananias of Sirak (Asxarhac’oyc), The Long and Short Recensions. 1992.
Hope, Michael. Power, politics and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran. Oxford University press, 2016.
Hüseynov, Gurban. İlhanlılar Dönemi Azerbaycan Tarihi. Eğitim Yayınevi, 2023.
İbnü’l-Esir. El-Kamil fi-t Tarih. Elm Neşriyat, 1959.
İbnü’l-Esir. İslâm Tarihi el Kâmil Fi’t-Tarih. Çeviren A. Ağırakça, A. Özaydın, Türkiyat Matbaacılık, 1987.
Karamanlı, H. Mehmet. “Nahcıvan.” İslam Ansiklopedisi, c. 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, ss. 294-297.
Kâşânî, Ebulkasım Abdullah bin Muhammed. Tarihi Olcaytu (İnceleme ve Çeviri). Çeviren Derya Örs, Ankara Üniversitesi, 1992.
Kazvînî, Hamdullah Müstevfi-yi. Zeyl-e Tarihi Guzide. (Farsçadan Çeviren M. D. Kazımov ve V. Z. Piriyev, Elm Neşriyat, 1990.
Keleş, Erol. “Moğollarda Kışlak Geleneği: İlhanlıların Arran ve Muğan Kışlakları Örneği.” Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, c. 3, s. 1, 2020, ss. 48-62.
Kiragos, Genceli. Moğol İstilası (1220-1265). Çeviren M. Kemal Bey, Post Yayınları, 2018.
Marko Polo. Marko Polo Seyahatnamesi. Yayına Hazırlayan Filiz Dokuman, Tercüman Yayınları, 1980.
May, Timothy. Chormaqan Noyan: The First Mongol Military Governor in the Middle East. 1996. Indiana University. Master of Arts in the Department of Central Eurasian Studies.
Mîrhand, Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd. Hârezmşâhlar Ravzatu’s-Safa (Hârezmşâhiyân). Tercüme ve Notlar Erkan Göksu, Kronik Kitap, 2022.
Moğolların Gizli Tarihi. Çeviren Ahmet Temir, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
Müverrih Vardan. “Türk Futuhatı Tarihi (889-1269).” Çeviren Hırant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, c. I, no. 1, 1991, ss. 153-255.
Nesevi, Şehabeddin Muhammed. Jiznoopisanie sultana Djalal ad-dina Mankburnı. Çeviren Ziya Bünyadov, Elm Neşriyat, 1973.
Nuriyeva, İrade. Azerbaycan Tarihi (en eski zamanlardan-XXI yüzyılın başına kadar). Mütercim Yayınları, 2015.
Öngül, Ali. Selçuklular Tarihi -2 Anadolu Selçukluları ve Beylikler. Çamlıca Yayınları, 2014.
Özaydın, Abdulkerim. “Arran.” İslam Ansiklopedisi, c. III, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, ss. 394-395.
Özdemir, Hacı Ahmet. Moğol İstilası Cengiz ve Hülâgû Dönemleri. İz yayıncılık, 2018.
Özgüdenli, Osman Gazi. “Merâga.” İslam Ansiklopedisi, c. 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004, ss. 162-163.
Piriyev, Vaqif. Azerbaycan XIII- XIV Yüzyıllarda. Nurlan Neşriyat, 2003.
Prawdın, Michael. The Mongol Empire. (Translated, E. & C. Paul). The Free Pres, 1967.
Qeniyev, H. Azerbaycan Tarihi. Elm ve Tehsil Neşriyatı, 2019.
Reşîdüddîn, Fazlullah. Djami at-Tavarih. Tom III. Sostavitel nauchno-kriticheskogo teksta na persidskom yazıke A. A. Alizade (Farsça metni derleyen A. A. Alizade), perevod s persidskom yazıka A. K. Arendea (Rusçaya Çeviren A. K. Arendea), 1957.
Reuven, A. P. “Evidence for the Early Use of the Title Ilkhân Among the Mongols.” JRAS, vol. 3, no. 1-2, 1991, pp. 353-361. Rubruk, W. V. Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255. Çeviren E. Ayan. Ayışığı Kitapları, 2001.
Spuler, Berthold. “İlhanlılar.” İslam Ansiklopedisi, V/2, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997, ss. 967-972.
Sümer, Faruk. “Anadolu’da Moğollar.” Selçuklu Araştırmaları Dergisi, c. I, 1970, ss. 1-147.
Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiilik. Ötüken Neşriyat, 2010.
Şahin, İbrahim. Adbilim. Pegem Yayınları, 2021.
Taneri, Aydın. “Celâleddin Hârizmşah.” İslam Ansiklopedisi, c. 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, ss. 248-250.
Togan, Zeki Velidi. “Azerbaycan.” İslam Ansiklopedisi, c. II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1986, ss. 91-118.
Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
Yazıcı, Tahsin. “Hemedan.” İslam Ansiklopedisi, c. 17, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, ss. 183-185.
Yuvalı, Abdulkadir. “Cengiz Han ve Halefleri Döneminde Horasan’ın İdari Sta-tüsü.” Fırat Üniversitesi Dergisi, c. 2, no. 1, 1988, ss. 227-236.
Yuvalı, Abdulkadir. “İlhanlılar.” İslam Ansiklopedisi, c. 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, ss. 102-105.