XV. Yüzyıl sonlarında Saruhan sancağı’nda piyâde teşkilatı, yaya çiftlikleri ve demografik yapı
Osman Gazi ve Orhan Bey dönemlerinde daha ziyade Türkmen aşiretleri ve gönüllülerden oluşan çoğunluğu süvari olan Osmanlı ordusu, Bursa gibi önemli şehirlerin fethinde yetersiz kalınca yeni bir teşkilata ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaçtan ötürü kaynağını daha ziyade Türkmen köylülerden ve Yörük taifesinden alan Yaya ve Müsellem teşkilatı devletin ilk maaşlı sürekli ordusu olarak Orhan Bey zamanında kurulmuştur. Sefer süresince ulufe alan bu teşkilatın mensupları sefer dışında kendilerine verilen çiftliklerde otururlardı. Bu çiftliklerin olduğu bölgelerde aynı klasik Osmanlı sancakları gibi Yaya ve Müsellem sancakları oluşturulmuştu. Hassa askeri olmalarına rağmen, devlet merkezinde oturmamaları, savaş dışında kendi çiftlikleri ile uğraşmaları, aile kurmaları gibi haller isteksizliklere sebep olmuş, bunlar da yeni sorunlar doğurmuş, sefere gitmemek daha cazip hale gelmiştir. Böylece devletin merkezinde oturacak, çiftçilik ya da başka bir işle uğraşmayacak yeni bir hassa ordusu kurulması gereği ortaya çıkmıştır. Türkmen kökenli olan Yaya ve Müsellem Teşkilatı yerine devşirme kökenlilerden oluşan Yeniçeri teşkilatı oluşturulup, Yaya ve Müsellemler geri hizmete çekilmiştir. Bu evrede teşkilat yeniden geri hizmete uygun olarak yapılandırılmıştır. Bu dönemde divani vergilerin yanı sıra, şer’i vergilerden de muaf edilmişler, böylece sefer sırasında çiftlik gelirleri ile geçinmelerine yetecek maddi güce ulaşmaları sağlanmıştır. 1390’da Osmanlı Devleti hâkimiyetine giren Saruhan ve çevresinde bir müddet sonra Yaya ve Müsellem teşkilatı kurulmuştur. Bu çalışmada, 1487 tarihli BOA TD 48 numarada kayıtlı olan defterdeki bilgilere göre, Saruhan Sancağı genelinde piyade teşkilatının idari ve demografik yapışı incelenecektir.
Infantry organization, yaya ciftliks and demographic structure in the sanjak of Saruhan at the end of the $15^{th}$ century
ABSTRACT During the reign of Osman Gazi and Orhan Beg when army consisting of cavalry particularly Turkmen tribes and volunteers were insufficient for conquering Bursa, there was a need to create new corps. Because of this need the Yaya and Müsellem organization consisting particularly Turkmen and Juruk (Turkish nomads) was established as the first permanent army with salary during Orhan Beg. During the war, the members of this organization who are paid lived on the farms assigned for them when not involved in war. Yaya and Müsellem sanjaks were created like classical Ottoman sanjaks where these farms were erected. Although they were Hassa soldiers (private soldiers of sultan) since they didn’t live in the capital, they were engaged in their farm when not in the war, their starting own families have caused problems and these reason led them to feel reluctant for going to war. Therefore there was a need to organize a Hassa army to stay in the capital and not to engage in other things like farming. Instead of the Yaya and Müsellem army from Turkmen origin, a new Janisary army consisting of devshirmes was created and Yaya and Müsellem were taken to rear service area. At this stage they were reorganized as state soldiers in accordance to their new service role. During this period, besides Divani taxes, they were exempt from spiritual (şer’i) taxes as well. Thus, they were able to reach financial capability to live by farming income. In 1390, around Saruhan Yaya and Müsellem organization was created after the region was captured by Ottoman. In this study according to the information recorded BOA. TD. 48 dated 1487; the administrative and demographic structure of infantry (piyade) in Saruhan Sanjack will be studied.
___
- 1- Arşiv Belgeleri a) Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tahrir Defterleri No: 48; 239; 568; 600
- b) Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliyeden Müdevver Defterleri No: 4; 14.
- c) Ankara Tapu Kadastro Arşivi Tahrir Defteri No: 103
- 2- Araştırma ve İncelemeler
- AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, C. I, İstanbul 1995.
- AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (II. Bayezid Devri Kanunnâmeleri), C. II, Fey Vakfı Yay., İstanbul 1990.
- AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C. V, Fey Vakfı Yay., İstanbul 1992.
- ARIKAN, Muzaffer, XV. Asırda Yaya ve Müsellem Ocakları (Toprak Tasarrufu, Vergi Muafiyetleri ve Hizmet), Basılmamış Doçentlik Tezi, Ankara1966.
- ARIKAN, Muzaffer, Yaya ve Müsellemlerde Toprak Tasarrufu, Atatürk Yıllık Konferansı, VIII, 1975-1976’dan ayrı basım, Ankara 1983, s. 175-200
- BARKAN, Ömer Lütfi, “Tarihî Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, C. X, 1951-53, İstanbul 1953.
- BARKAN, Ömer Lütfi, “Çiftlik”, İA., C. III, İstanbul 1977, s. 392-397.
- BİLGİ, Necdet -Ünal Şenel, Manisa 2000, Manisa Valilik Yay, İzmir 2000.
- ÇAKIR, İbrahim Etem, 10 Numaralı Mühimme Defteri, (Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 2006.
- DOĞRU, Halime, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaya-Müsellem-Taycı Teşkilâtı (XV. ve XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağı), Eren Yayınları, İstanbul 1990.
- EMECEN, Feridun M., XVI. Asırda Manisa Kazâsı, TTK, Ankara 1986.
- EMECEN, Feridun M., İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.
- ERAVCI, Mustafa - Mustafa Korkmaz, Saruhanoğulları ve Osmanlı Klasik Döneminde Manisa’da Yaşayan Kültürel İzler, Manisa Valiliği Yayınları, Manisa 1999.
- GÖKBİLGİN, Tayyib, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1977.
- GÖKÇE, Turan, “Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Nif (Kemalpaşa) Kazâsı Nüfusu”, Kemalpaşa Kültür ve Çevre Sempozyumu, (3-5 Haziran 1999), Kemalpaşa 1999, s. 261-276.
- GÖKÇE, Turan, “XV-XVI. Yüzyıllarda Nif Kazâsı Piyâde Teşkilâtı ve Yaya Çiftlikleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XV, İzmir 2000, s.137-153.
- GÖKÇEN, İbrahim, 16. Ve 17. Asır Sicillerine Göre Saruhan’da Yörük ve Türkmenler, İstanbul 1946.
- GÖYÜNÇ, Nejat, “Hâne Deyimi Hakkında”, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, S. XXXII, İstanbul 1979, 331-348.
- GÜLENSOY, Tuncer, “Manisa ve Yöresinde Oğuz Boyları”, Manisa Şehri Bilgi Şöleni, 29-30 Eylül 2005.
- İLGÜREL, Mücteba, “Yeniçeriler”, İA, C. XIII, İstanbul 1986, s. 386-395.
- İLHAN, Mehdi, “1540’da Müsellem ve Yaya Ocaklarına Yazılma”, Şerafettin Turan Armağanı, Antakya 1996, 95-103.
- İNALCIK, Halil, “Osmanlılarda Raiyyet Rüsumu”, Belleten, XXIII/92, Ankara 1959, s. 575-611.
- İNALCIK, Halil, “Çiftlik”, TDVİA, C. VIII, İstanbul 1993, s. 313-314.
- İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300- 1600), (Çev: Halil Berktay), C. I, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
- NAGATA, Yuzo, “16. Yüzyılda Manisa Köyleri; 1531 Tarihli Saruhan Sancağına Ait Bir Tahrir Defteri İnceleme Denemesi”, Tarih Dergisi, Sayı 32, İstanbul, 1979, s. 731-758.
- ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilatı, İstanbul 1967.
- ORKON, Cenap Refik, Manisa Coğrafyası, Manisa Halkevi Yayınları, İstanbul, 1937.
- ÖZ, Mehmet, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, TTK, Ankara 1999.
- TÜRKAY, Cevdet, Başbakanlık Osmanlı Arşivine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaâtler, İstanbul 1981.
- ULUÇAY, Çağatay, “Manisa”, İA, C. VII, İstanbul 1957, s. 288-294.
- ULUÇAY, Çağatay, “Saruhanoğulları”, İA, C. X, İstanbul 1977, s. 239-244.
- ULUÇAY, Çağatay -İbrahim Gökçen, Manisa Tarihi, İstanbul 1939.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı “Sancağa Çıkarılan Osmanlı Şehzadeleri”, Belleten, XXXIX/156, Ankara 1975, s. 659-669.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.I, TTK, Ankara 1982.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK, Ankara 1984.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtında Kapıkulu Ocakları, C. I, TTK, Ankara1988.
- Başlangıç: 1925
- Yayıncı: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Sayıdaki Diğer Makaleler
XV. Yüzyıl sonlarında Saruhan sancağı’nda piyâde teşkilatı, yaya çiftlikleri ve demografik yapı
Hüseyin Rahmi gürpınar’ın mürebbiye ve şıpsevdi romanlarında yanlış batılılaşma
Osman Nuri Ergin: Hayatı, şahsiyeti ve eserleri (1883-1961)
Hasan Hikmet’in hayatı, şahsiyeti ve sebilürreşâd mecmuası ile ilişkisi