XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Heybeliada’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı

Prens Adaları, XIX. yüzyıla kadar nispeten sakin ada köyleri olduğu hâlde XIX. yüzyıl ortasından itibaren ulaşımın kolaylaşmasıyla birlikte İstanbul’un en gözde sayfiyeleri hâline gelmiştir. Heybeliada, bu takımadanın ikinci en büyük üyesi olsa dahi bilhassa üzerinde bulunan önemli eğitim kurumları sebebiyle dikkat çekmiştir. Nüfus açısından hiçbir zaman Büyükada’dan aşağı kalmayan bu ada, iktisadi açıdan da benzer durumdadır. Bu makalede, Heybeliada’nın XIX. yüzyılın ilk yarısındaki sosyal ve ekonomik yapısı incelenmiştir. Makalenin temelleri, H.1252-1255/M.1836-1840 tarihli nüfus defteri ve H.1261/M.1845 tarihli temettuat defteri üzerine kurulmuştur. Bu iki kaynağa ek olarak H.1251-1262/M.1835-1846 tarihli Adalar 6 Numaralı Şer’iyye Sicili’ndeki Heybeliada ile ilgili hükümlerden ve devlet arşivlerinden faydalanılmıştır. Çalışma bünyesinde öncelikle Heybeliada’nın incelenen dönemdeki nüfus yapısına bakılmıştır. Daha sonra adanın ekonomik hayatına geçiş yapılmıştır. Bu kısımda zirai hayatın yanı sıra mevcut meslek grupları ile kazançları incelenmiş; gayrimenkul cinsleri, kullanım durumları ve gelirleri tespit edilmiştir. Son olarak vergilerin ele alındığı çalışmada tüm bunlardan yola çıkılarak adanın incelenen dönemdeki bir portresi ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Prens Adaları, Sosyal Yapı, Ekonomik Yapı, Heybeliada, Halki,

The Social and Economic Structure of Heybeliada in the First Half of the 19th Century

Although the Princes’ Islands were relatively quiet island villages until the 19th century, they have become the most popular summer resorts of Istanbul with the ease of transportation since the middle of the 19th century. Even though Heybeliada is the second largest member of this archipelago, it has attracted particular attention due to the important educational institutions on it. This island has never been inferior to Büyükada in terms of population, and the same can be said about its economy. This article examines the social and economic structure of Heybeliada in the first half of the 19th century based on the population register dated 1836-1840 CE/1252-1255 AH and the temettuat register dated 1845 CE/1261 AH. In addition to these two sources, the study also benefits from the provisions related to Heybeliada in the 6th Sharia Registry of the Princes’ Islands dated 1835-1846 CE/1251-1262 AH as well as State Archives. The study first examines within its scope the population structure of Heybeliada. Then it transitions to the economic life on the island, in which it examines the current occupational groups and their earnings in addition to the agricultural life and determines the types of real estate, usage situations, and incomes. Lastly, the study discusses taxes and attempts to reveal a portrait of the island during the examined period based on all the above.

Keywords:

Princes’ Islands, Heybeliada, Social Structure, Economic Structure,

PDF

___

1.Arşiv Belgeleri
1.1. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)Bâb-ı Âsafî Divan Kalemi Divan-ı Hümâyûn Sicilleri İzn-i Sefine Defterleri (A.{DVN.İZN.d)Bâb-ı Defterî Başmuhasebe İstanbul Gümrük Emini Defterleri (D.BŞM.İGE.d)Cevdet Bahriye (C.BH)İrâde Dahiliye (İ.DH)İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL) Maliye Nezâreti Ceride Defterleri (ML.CRD.d) Maliye Nezâreti Vâridât Temettuat Defterleri (ML.VRD.TMT.d)Nüfus Defterleri (NFS.d)Sadâret Mektubî Evrakı (A.}MKT)Sadâret Mektubî Kalemi Nezâret ve Devair (A.}MKT.NZD)
1.2. İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphanesi Kadı Sicilleri KataloğuAdalar 6 Numaralı Şer’iyye Sicili
2. Araştırma Eserler
“Kocabaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26: 140-141. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
Akpınar, Semiha. Büyükada Bir Ada Öyküsü. İstanbul: Adalı Yayınları, 2014.
Aydın, Mahir. “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmd Reformları Semineri (28-30 Haziran 1989) Bildirilerinden Ayrı Basım: 81-106. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1990.
Busbecq, Ogier Ghiselin de. Türk Mektupları: Kanuni Döneminde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri (1555-1560). 8. Basım. çev. Derin Türkömer. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021.
Carbognano, Cosimo Comidas de. 18. Yüzyılın Sonunda İstanbul. çev. Erendiz Özbayoğlu. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
Erdenen, Orhan. İstanbul Adaları. 2. Baskı. İstanbul: Adalı Yayınları, 2014.
Erdoğan, Ayşenur. “Osmanlı Devleti’nde Kurulan İlk Özel Ticaret Okulu: Heybeliada Rum Ticaret Mektebi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VIII/1 (2019): 35-53.
Ertuğ, Nejdet. Osmanlı Döneminde İstanbul Balıkçıları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini)II. Kitap, haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998.
Göyünç, Nejat. “Hane”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15: 552-553. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
Gülen, Nejat. Heybeliada. İstanbul: Adalı Yayınları, 2018.
Gyllius, Petrus. İstanbul Boğazı. çev. Erendiz Özbayoğlu. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000.
Işım, Burçin. “Nüfus ve Maliye Defterlerine Göre Keşan’da Romanlar [1830-1848], History Studies, 10/10 (2018): 167-183.
İnalcık, Halil. “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8: 45-48. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
İnci, Salih. Heybeliada Ruhban Okulu. İstanbul: Yedirenk Kitap, 2011.
Karaca, Zafer. İstanbul’da Tanzimat Öncesi Rum Ortodoks Kiliseleri. 2. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018.
Kocaoğlu, Burak. “Osmanlı Donanması’nın Tatlı Su İhtiyacının Karşılanması”, Tarih ve Gelecek Dergisi, 5/1 (2019): 79-92.
Konan, Belkıs. “Osmanlı Devleti’nde Protégé (Koruma) Sistemi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 58/1 (2009): 169-188.
Kritovulos Tarihi (1451-1467), çev. Ari Çokona. İstanbul: Heyamola Yayınları, 2012
Kütükoğlu, Mübahat S. “1830 Nüfus Sayımına Göre Menteşe Sancağında Hane Nüfusu”, Osmanlı Araştırmaları, XXIII (2003): 75-92
Kütükoğlu, Mübahat S. “Osmanlı Sosyal ve İktisadî Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, 59/225 (1995): 395-412
Millas, Akillas. Hala HatırlıyorumHeybeliada. İstanbul: Adalı Yayınları, 2015.
Olivier, Antoine. 18. Yüzyılda Türkiye ve İstanbul. haz. Aloda Kaplan. İstanbul: Kesit Yayınları, 2007.
Raczynski, Edward. 1814’te İstanbul ve Çanakkale’ye Seyahat. çev. Kemal Turan. İstanbul: Kervan Yayıncılık, 1980.
Saygın, Duygu. XIX. Yüzyılda Büyükada (Sosyal ve Ekonomik Durumu). İstanbul: Libra Kitap, 2022.
Şanal, Mustafa ve Demir, Timur. “Heybeliada Bahriye Mektebi ve Türk Eğitim Yeri”, Belleten, 76/275 (2012): 167-206.
Tchihatchef, Pierre de. İstanbul ve Boğaziçi. 2. Basım. çev. Ali Berktay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
Terzi, Arzu. “Güzelhisar-ı Aydın: Portrait of a West Anatolian City”, The Ottoman State and Societies in Change: 141-171. London: Colombia University Press, 2004.
Terzi, Arzu. “Güzelhisar-ı Aydın: Portrait of a West Anatolian City”, The Ottoman State and Societies in Change: 141-171. London: Colombia University Press, 2004.
Walsh, Robert. İrlandalı Bir Vaizin Gözüyle II. Mahmud İstanbul’u. çev. Zeynep Rona. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2021.
3. SözlüklerTuncay, Faruk ve Karatzas, Leonidas. Ellino-Tourkiko Leksiko. Atina: Doğu Dil ve Kültürleri Merkezi, 2009.