Osmanlı Matbuatında Yapma Diller

Volapük (1879) ve Esperanto (1887) başta olmak üzere ortak ve evrensel bir dil oluşturmak amacıyla ortaya çıkan yapma dil girişimleri 19. yüzyılın son çeyreğinde ve 20. yüzyılın başında dünya basınında geniş yankı bulmuştur. Osmanlı matbuatında da bu popüler konuya duyarsız kalınmamış; konuyla ilgili makale ve kitaplar hazırlanmış; Volapük ve Esperanto'ya dair kitaplar tüm dünyada rağbet gördükleri yıllarda Osmanlı Türkçesine aktarılmıştır. Bu makalenin amacı yapma dillerle ilgili Osmanlı matbuatında yer alan -çoğu günümüz Türkçesine aktarılmamış- çalışmaları tanıtmak ve Osmanlı aydınının "lisân-ı umûmî" olarak nitelendirdiği bu dillere yaklaşımını tespit etmektir. Bu amaç doğrultusunda Osmanlı matbuatında yapma dillerle ilgili 1893-1917 yılları arasında çıkan altı kitap ve Servet-i Fünun dergisindeki beş makale üzerinde durulmuştur. Eserler incelendiğinde Osmanlı aydınının, teknolojik gelişmelerle giderek küçülen dünyada dil bilmeme probleminin açtığı sorunlara çözüm getiren, kısa zamanda kolayca öğrenildiği iddia edilen, herhangi bir millete ait olmayan, barışın anahtarı diye lanse edilen, "tarafsız" olarak nitelenen yapma dillere sıcak baktığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Yapma Dil, Osmanlı Matbuatı, Servet-i Fünun dergisi, Esperanto, Volapük

Constructed Languages In The Ottoman Press

The first attempts at a constructed language to create a common and universal language, in particular Volapük (1879) and Esperanto (1887) in the last quarter of the 19th century and beginning of the 20th century, had wide repercussions in the world press. The Ottoman press was also not indifferent to this popular topic, with articles and books being written on the subject such as books about Volapük and Esperanto that were translated into Ottoman Turkish during the years when they were in demand all over the world. The purpose of this article is to introduce the works that occurred in the Ottoman press regarding these constructed languages, most of which have not been translated into modern Turkish, and to describe the approach Ottoman intellectuals took toward these languages that they described as lisân-ı umûmî [the language of public life]. For this purpose, the study focuses on six books from the Ottoman press and five articles from the journal Servet-i Fünûn that were published between 1893- 1917 on constructed languages. Upon examining these works, the Ottoman intellectuals are seen to have had positive views about constructed languages, to have claimed them to be easily and quickly learned and to belong to any nation, to have introduced them as the key to peace, and to have described them as neutral, which offered a solution to the problems caused by the lack of those able to speak a foreign language in a world that was getting smaller and smaller alongside the technological developments.

Keywords:

Constructed languages, Esperanto, Volapük Ottoman press, Servet-i Fünûn, Yapma Dil, Osmanlı Matbuatı, Servet-i Fünun dergisi,

PDF

___

Arşiv belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA. HR. TO 542/39 ((M. 30.08.1911). Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA. DH. HMŞ 4-1/4-146.001. (H. 12.02.1339)
Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (Genel), 180-9-0-0 /242-1212-23, (M. 18.11.1925).
Yayımlanmış Eserler
Baskıcı, Murat. “Osmanlı Piyasasında Ticaret: Yabancı Tüccarların Dikkat Etmesi Gereken Hususlar (1870- 1920)”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64/1(Ocak 2009): 39-55.
Cart, Th. ve Regno, Ajdina. Esperanto’nun Dürûs-ı Evveliyesi, Paris. Celal Nuri (İleri). Türkçemiz, İstanbul: Cemiyet Kütüphanesi, 1917.
Doğan, Enfel. Avrupa’da İlk Yapma Dil Volapük (Osmanlı ve Günümüz Türkçesi ile Metinler, Dizin ve Sözlükler), İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
Dural, Hayreddin. Dünya Dili Esperanto, Ankara: Kardeş Matbaası, 1965.
Eco, Umberto. Avrupa Kültüründe Kusursuz Dil Arayışı, İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2004.
Esperanto-Bir Lisân-ı Beynelmilel’in Fâidesi, İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1328. Fevzi, A. Esperantoca-Türkçe Kamus, Bağdat: 1907.
Foer, Joshua. “Annals of Linguistics: Utopian For Beginners.” New Yorker, 24/31 (December 2012): 86-97. Halil Kamil. Volapük Yani Lisân-ı Umûmî, İstanbul: A. Mavyan Şirket-i Mürettibiyye, 1304.
Hüseyin Tevfik, İştirak Beyânı Musavver) Şifre-i Umumî Târîfâtı, İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1326.
İsmail Hâmi (Danişmend). “Lisan ve Devlet”, Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmûası, 1/17, (11 Şubat 1332): 295-296.
Kaman, Sevda. Dillerle Temasta Şifreleme Örneği Hüseyin Tevkif ’in İştirak Beyânı Musavver) Şifre-i Umûmî Târîfâtı, Ankara: Gece Kitaplığı, 2018.
Koç, Mustafa. “Osmanlı’da Esperanto -İlk Yapma Dil “Bâleybelen”- İlk Yapma Dilin Kurucusu Muhyî-i Gülşenî”, Yeni Türkiye, VI/34 (Ankara 2000): 179-183.
Koç, Mustafa. Bâleybelen Muhyî-i Gülşenî: İlk Yapma Dil, İstanbul: Klasik Yayınları, 2006.
Özege, M.Seyfettin: Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, II, İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası 1971. Özyurt, Cevat. “Osmanlı’da Resmi Ulusçuluk ve Dil Politikası”. Selçuk İletişim, 3/3 (2013): 155-165.
Regno, Ajdina. Lisân-ı Umûmî: Esperanto, Paris, 1910.
Sertoğlu, Midhat. “İlk Milletlerarası Dili Bir Türk İcat Etmişti”, Hayat Tarih Mecmuası, 1/1 (1 Şubat 1966): 66-68. Zıllıoğlu, Merih. İletişim Nedir, İstanbul: Cem Yayınevi, 1993.
Servet-i Fünun Makaleleri
“Doktor Zamenhof’un Vefatı- Lisân-ı Umûmî: Esperanto’nun Hâl ve İstikbâli”, Servet-i Fünun dergisi, 52/1350 (31 Mayıs 1333): 409-412.
“Esperanto Lisanı”, Servet-i Fünun dergisi, 30/757 (13 Ekim 1321): 20-23.
Hasan Hamid. “Esperanto”, Servet-i Fünun dergisi, 21/532 (28 Nisan 1317): 185-187. Kadri. “Lisân-ı Umûmî Ne Hâlde”, Servet-i Fünun dergisi, 5/117 (27 Mayıs 1309): 199-200. “Lisân-ı Umûmî: Mavi Lisan”, Servet-i Fünun dergisi, 19/490 (20 Temmuz 1316): 346-347.
Elektronik kaynaklar
Las técnicas del conlanging: un capítulo sobre la lingüística aplicada a la creación de lenguas, Erişim 20 Ağustos 2021. https://1library.co/document/y9glw4wq-tecnicas-conlanging-capitulo-linguistica-aplicada-creacion-lenguas.html. Chapman, H. S. “Léon Bollack and His Forgotten Project.” FL-000002-00, Fiat Lingua, (Web. 01 Nov. 2011), Erişim 27 Eylül 2021.
https://fiatlingua.org/wp-content/uploads/2011/10/fl-000002-00.pdf.
Le service électrique à l’Exposition universelle de 1889, Erişim 20 Eylül 2021. https://www.cairn.info/revue- annales-historiques-de-l-electricite-2006-1-page-75.htm.
Tischer, Abridged Grammar Of The Blue Language -Bolak- International Practical Language English Version, (2008), I-IV, Erişim 17 Temmuz 2021.
https://archive.org/details/grammaroabridged00bollrich.