Ötemiş Hacı’nın Cengiznâme’sinde Tümleç Örüntüleri: Orta Türkçe’de Altasıralamaya Tipolojik Bir Yaklaşım

Bu makalede Ötemiş Hacı tarafından 16. yüzyılda Hiva’da yazılmış olan Cengiznâme’deki tümleç tümcecikleri incelenmektedir. Kıpçak Türkçesi özellikleri gösteren bu metinde, matris yüklemin anaöğe dilimlerine giren üç tümleç ulamı dikkate alınmakta: dolaysız alıntılar, önerme türü tümleç tümcecikleri ve işlerin durumu türü tümleç tümcecikleri. Yüzey biçimlerin biçimsel kalabalığı, soyut yapısal türlerle kodlanarak karşılaştırmalı incelemeye tabi tutulmaktadır. Makalenin amacı, üç çatı ulamın ifade türlerinin dizgelerini tespit etmek, her ifade türü için temsil edici örnekler sunmak ve dizgeleri tipolojik ölçütlere göre karşılaştırmaktır. Ayrıca biçimsel boyutun yanı sıra anlambilimsel sorunlar da ele alınmaktadır. Makale, eşzamanlı karşılaştırmalar için de veriler sunarak çağdaş Türk dillerinde tümleç tümceciklerindeki biçimbilimsel ve anlambilimsel çokluğun artzamanlı gelişiminin araştırılmasına da katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Orta Türkçe, Sözdizimi, Altasıralama, Tümleç, Dilbilgiselleşme

Complementation Patterns in Ötämiš Ḥāǰǰī’s Čingiz-nāmä: A Typological Approach to Subordination in Middle Turkic

This article investigates complement clauses, i.e., clauses entering an argument slot of a complement taking predicate, in Ötämiš Ḥāǰǰī’s Čingiz-nāmä, a 16th century Middle Turkic text from Khiva which demonstrates Qipchaq linguistic features. Three major classes of complementation will be investigated: direct quotations, propositional-type complement clauses, and state of affairs-type complement clauses. The multitude of surface forms will be encoded into abstract structural types which enable structural comparison. The aim is to establish the inventories of expression types for each class, to give representative examples for each type, and to compare the typological inventories. Besides the formal aspects, semantic issues are investigated as well. The aim of the paper is to provide data for synchronic comparison, and ultimately to contribute to our understanding of the evolution of the variation in clausal complementation among the Modern Turkic languages.

Keywords:

Middle Turkic, Syntax, Subordination, Complementation, Grammaticalization,

PDF

___

Auwera, Johan van der & Plungian, Vladimir A. 1998. Modality’s semantic map. Linguistic Typology 2, 79–124.
Aydemir, İbrahim Ahmet 2020. Çağdaş Türk Dillerinde Altasıralama Stratejileri. Ankara: Grafiker Yayınları.
Boye, Kasper 2012. Epistemic meaning. A crosslinguistic and functional-cognitive study. (Empirical Approaches to Language Typology 43.) Berlin & Boston: De Gruyter Mouton.
Brockelmann, C. 1954. Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden: Brill.
Cristofaro, Sonia 2003. Subordination. Oxford & New York: Oxford University Press.
Dik, Simon C. 21997. The theory of Functional Grammar. Part 1: The structure of the clause. Edited by Kees Hengeveld. Berlin & New York: Mouton de Gruyter.
Dixon, R.M.W. 2006. Complement Clauses and complementation strategies in typological Perspective. In: Dixon, R.M.W. & Aikhenvald, Alexandra Y. (eds.). Complementation. A cross-linguistic typology. Oxford: Oxford University Press, 1–48.
Erdal, Marcel 1998. On the verbal noun in -(y)Iş. In: İmer, Kâmile & Subaşı-Uzun, Leyla (eds.). Doğan Aksan Armağanı. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 53–68.
Erdal, Marcel 2004. A grammar of Old Turkic. (Handbuch der Orientalistik 8/3.) Leiden & Boston: Brill.
Ivanics, Mária 2017. Hatalomgyakorlás a steppén. A Dzsingisz-náme nomád világa. Budapest: MTA Bölcsészettudományi Kutatóközpont, Törtténettudományi Intézet.
Johanson, Lars 1995. On Turkic converb clauses. In: Haspelmath, Martin & König, Ekkehard (eds.). Converbs in cross-linguistic perspective. Structure and meaning of adverbial verb forms – adverbial participles, gerunds. Berlin & New York: Mouton de Gruyter, 313–347.
Joseph, Brian D. 1983. The synchrony and diachrony of the Balkan infinitive. A study in areal, general, and historical linguistics. (Cambridge Studies in Linguistics 18.) Cambridge: Cambridge University Press.
Judin, V.P. & Baranovа, Ju.G. & Abuseitovа, M.H. (eds.) 1992. Utemiš-hadži. Čingiz-name. Faksimile, perevod, transkripcija, tekstologičeskie primečanija, issledovanie. Alma-Ata: Gylym.
Kafalı, Mustafa 2009. Ötemiş Hacı’ya göre Cuci Ulusu’nun Tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Kamalov, İlyas (ed.) 2009. Ötemiş Hacı. Çengiz-nâme. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Kawaguchi, Takushi & Nagamine, Hiroyuki & Sugahara, Mutsumi (eds.) 2008. Ötämiš Ḥāǰī. Čingīz-nāma. Introduction, annotated translation, transcription and critical text. (Studia Culturae Islamicae 94.) Tōkyō: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo University of Foreign Languages.
Kehayov, Petar & Boye, Kasper 2016. Complementizer semantics – an introduction. In: Boye, Kasper & Kehayov, Petar (eds.). Complementizer semantics in European languages. (Empirical Approaches to Language Typology 57.) Berlin & Boston: De Gruyter Mouton, 1–11.
Kornfilt, Jaklin 2007. Verbal and nominalized finite clauses in Turkish. In: Nikolaeva, Irina (ed.). Finiteness. Theoretical and empirical foundations. Oxford & New York: Oxford University Press, 305–332.
Nikolaeva, Irina (ed.) 2007. Finiteness. Theoretical and empirical foundations. Oxford & New York: Oxford University Press.
Noonan, Michael 22007. Complementation. In: Shopen, Timothy (ed.). Language typology and syntactic description. Vol. 2: Complex constructions. Cambridge: Cambridge University Press, 52–150.
Pamuk, Orhan 1990. Kara Kitap. Istanbul: İletişim Yayınları.
Rentzsch, Julian 2011. Modality in the Dede Qorqud Oġuznameleri. Acta Orientalia Hungarica 64, 49–70.
Rentzsch, Julian 2015. Modality in the Turkic languages. Form and meaning from a historial and comparative perspective. (Studien zur Sprache, Geschichte und Kultur der Turkvölker 18.) Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
Sandfeld, Kristian 1930. Linguistique balkanique. Problèmes et résultats. (Collection Linguistique publiée par la Société de Linguistique de Paris 31.) Paris: Librairie C. Klincksieck.