Şâmilü'l-Luga’nın Leksikografik Özellikleri ve Türkçe Söz Varlığı
Osmanlı dönemi ilk Farsça sözlük çalışmaları genellikle Farsça-Türkçe şeklinde düzenlenmiştir. Genişhacimli ilk örneklerden biri olan ‘Uknûm-ı ‘Acemî, Halimî’nin Bahrü’l-Garâyib, Hatip Rüstem Mevlevî’nin Vesîletü’l-Makâsıd ilâ Ahseni’l-Merâsıdadlı eserleri 15. yüzyılın ikinci yarısında kaleme alınmış olmaları itibariyle Şâmilü’l-Luga ile az çok aynı dönemin eserleri olarak değerlendirilebilir. Hasan Karahisari, eserini kaleme alırken başta Halîmî’nin Bahrü’l-Garâyibadlı eseri olmak üzere kendinden önce yazılmış başka sözlüklerdende yararlanmıştır. Şâmilü’l-Luga, Osmanlı sahasında yazılan Farsça-Türkçe sözlükler arasında Bahrü’l-Garâib’den sonra gelen en önemli metindir. Bu makalede Farsça-Türkçe satır altı bir sözlük olan Şâmilü’l-Luga’nın Millî Kütüphane Afyon Gedik Ahmet Paşa Koleksiyonu, Arşiv No: 03 Gedik 17524 /1 [MK1] nüshası esas alınmıştır. İlk bölümde sözlüğün müellifi ve ailesi hakkında bilgi verilmiş; ardından sözlüğün leksikografik özellikleri detaylı olarak incelenmiştir. İkinci bölümde ise sözlükteki Farsça kelimelerin Türkçe karşılıkları Türkçe söz varlığı açısından bir dizin-sözlük halinde verilmiştir. Sözlükteki Farsça kelimelerin açıklamasında kullanılan Türkçe kelimeler ve ibareler, dönemin söz varlığını yansıtması bakımından önemlidir. Bu bakımdan söz konusu Türkçe kelimeler sadece dizin olarak değil -daha faydalı olacağı öngörüsüyle-kelimelerin lugavî anlamları da ilave edilerek bir dizin-sözlük biçiminde çalışmaya dahil edilmiştir.İmadoğlu Hasan b. Hüseyin Karahisarî tarafından yazılan Şâmilü’l-Luga’nın Hacı Selimağa, Millî Kütüphane [MK1], Milli Kütüphane (MK2), Süleymaniye Kütüphanesi, Topkapı Sarayı III. Ahmed Kitaplığı, Bibliotheq National Türkçe Yazmalar, Münih K.Hof-Und StaatsBibliothek, İstanbul Üniversitei Nadir Eserler Kütüphanesi, Lugatnâme-i Dehhoda Kütüphanesi, Kahire Hidiv Kütüphanesi ve Tunus Milli Kütüphanesi olmak üzere tespit edebildiğimiz 12 nüshası mevcuttur.Bu çalışmada Bu çalışmada Şâmilü’l-Luga’nın Millî Kütüphane Afyon Gedik Ahmet Paşa Kolleksiyonu, Arşiv No: 03 Gedik 17524 /1 [MK1]nüshası esas alınmıştır.
Lexicographic Features of Şâmilü'l-Luga and Turkish Vocabulary
Şâmilü’l-Luga is the most important text after Bahrü’l-Garâib among the Ottoman-era Persian-Turkish lexicons. The copy of Şâmilü’l-Luga Persian-Turkish interlinear Lexicon being in National Library Afyon Gedik Ahmet Pasha Collection, registered in the Archive no. 03 Gedik 17524 / 1 [MK1] has been addressed in this study. In the first chapter, information about the author and his family has been presented and then the lexicographic features have been examined in detail. In the second chapter, the Turkish meanings of the Persian words have been addressed as an index-lexicon in terms of vocabulary. Şâmilü’l-Luga is the most important text after Bahrü’l-Garâib among the Ottoman-era Persian-Turkish lexicons. The copy of Şâmilü’l-Luga Persian-Turkish interlinear Lexicon being in National Library Afyon Gedik Ahmet Pasha Collection, registered in the Archive no. 03 Gedik 17524 / 1 [MK1] has been addressed in this study. In the first chapter, information about the author and his family has been presented and then the lexicographic features have been examined in detail. In the second chapter, the Turkish meanings of the Persian words have been addressed as an index-lexicon in terms of vocabulary. Turkish words and expressions used to explain the Persian words in the lexicon, are important in terms of reflecting the vocabulary of that period. In this respect, the given Turkish words were included in the study not only as an index but also in the form of an index-lexicon by adding real meanings of the words by considering that it would be more useful.Şâmilü’l-Luga written by İmadoğlu Hasan b. Hüseyin Karahisarî has 12 copies that we have found in the following libraries: Hacı Selimağa, National Library [MK1], National Library (MK2), Süleymaniye Library, Topkapı Palace III.Ahmed Library, Bibliotheq National Turkish Manuscripts, Münih K.Hof-Und StaatsBibliothek, İstanbul University Rare Works of Art Library, Lugatnâme-i Dehhoda Library, Cairo Hidiv Library and Tunisian National Library. The copy of Şâmilü’l-Luga Persian-Turkish interlinear lexicon being in National Library Afyon Gedik Ahmet Pasha Collection, registered in the Archive no. 03 Gedik 17524 / 1 [MK1] was addressed in this study.
___
Aksoy, Ö. A. (1959). “Şeyh Ahmed ve Nazmü’l-leâl”,Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten,180, s. 205-248.Aygen, M. S. (1985). İmadoğlu Hasan Karahisarî. Afyonkarahisar:Türkeli Matbaası.
Aydın, Ş. (2008). İran kütüphaneleri türkçe yazmalar kataloğu, İstanbul:Timaş Yayınları.
Bingöl, Z. (2007). “Sözlük ve sözlükçülük üzerine bir araştırma”, Akademik Bakış, 9:197-207.
Boz, E. (2011). Sözlükbilim yazıları, Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
Boz, E. (2012). “Türk sözlükbiliminin problemleri”, Turkish Studies, Volume 7/4:13-20.
Clauson, S.G. (1975). An etimological dictionary of pre-thirteenth century turkish, Oxford.
Çınar, B. (2007). Miftâh-ı lisân manzum türkçe-fransızca sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
Çöğenli, S. (2001). Eski harflerle basılmış türkçe sözlükler kataloğu, Akademik Araştırmalar Dergisi, 2(7-8): 99-134.
Dilaçar, A. (1953). “Türkiye türkçesi sözlüklerinden seçme eserler”, Türk Dili II, No:22: 677-680.
Durmuş, İ. (2009). sözlük, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37: 402-414.
Erdem, M. D. (2005). “Manzum sözlükler ve tuhfe-i Âsım”, International Journal of Central Asian Studies, Volume 10-1, Editor in Chief: Choi Han-Woo, Korea: 197-216.
Erkan, M. (1991). Bahrü’l-garâib, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4: 513-514.
Gökçe, A. (1998).Türkiye türkçesinin tarihi sözlükleri, Ankara: Kebikeç Yayınları.
Gümüş, Z. (2007). “Klâsik türk edebiyatında manzum sözlük şerhleri”, Turkish Studies, 2(4): 423- 431.
İmamoğlu, A.H. (2006). Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede tuhfe-i şâhidî farsça-türkçe manzum sözlük, Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
Karahisarî, Hasan b. Hüseyin (1505), Şâmilü’l-luga. Ankara: Milli Kütüphane Afyon Gedik Ahmet Paşa Koleksiyonu,No: 03 Gedik 17524.
Kaçalin, M. S.(1997). “Hüseyinoğlu Hasan’ın dört dilli sözlüğü”, Türk Dilleri Araştırmaları,7: 55- 122.
Kanar, M. (2008). Farsça-türkçe sözlük, İstanbul:Say Yayınları.
Kanar, M. (2010). Arap harfli alfabetik osmanlı sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları.
Kanar, M. (1998). Büyük sözlük türkçe-farsça, İstanbul: Birim Yayınları.
Karabey, T. - Külekçi, N. (1990). Sünbülzâde Vehbî, tuhfe (farsça-türkçe manzum sözlük), Erzurum.
Kılıç, A. (2001). Mustafâ bin Osmân Keskin, manzûme-i keskin, Kayseri: Laçin Yayınevi.
Kılıç, A. (2006). “Türkçe-arapça manzum sözlüklerden sübha-i sıbyan 1 (inceleme)”, Turkish Studies, Volume 1/2: 85-104.
Kılıç, A. (2007). “Türkçe-farsça manzum sözlüklerden tuhfe-i vehbi (metin)”, Turkish Studies, 2/2: 410-475., https://doi.org/10.17719/jisr.20164216133
Kocaman, A. (1998), Dilbilim, sözlük, sözlükçülük. Ankara: Kebikeç, 6.
Koç, M.(2005). Baleybelen-ilk yapma dil. İstanbul:Klasik Yayınları.
Koç, M.-Tanrıverdi, E. (2014-2015). Vankulu lügati, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
Koç, M.-Tanrıverdi, E. (2013). Kâmusu’l-muhît tercümesi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Ligeti, L. (1962). “Un vocabulaire mongol d'istanboul", Acta Orientalüı Academiae Scientiarum Hungaricae, XIV/1: 3-99.
Muhtar, C. (1993. İki kur’an sözlügü lugat-ı Ferişteoğlu ve lugat-ı kânûn-ı ilâhî, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi VakfıYayınları.
Ölker, G. (2009). “Rumca-türkçe manzum sözlük tuhfetü’l-uşşak”, Turkish Studies, .4/4: 856-872. https://doi.org/10.7827/turkishstudies.834
Ölmez, M. (1998). “Eski türkçenin sözlükleri”, Ankara: Kebikeç, 6: 119-123.
Öz, Y. (1996). Tarih boyunca farsça-türkçe sözlükler, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Özkan, M. (2000). Türk dilinin gelişme alanları ve eski anadolu türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi.
Öztahtalı, İ.İ.(2004). Lâmi Çelebi ve lugat-ı manzumu, İstanbul: Gaye Kitabevi.
Steingas, F. J. (2005). A comprehensive persian-english dictionary, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Sami, Ş. (1996). Kamus-ı türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Şeker, M. – Mercan, İ.H. (1985). “Tunus millî kütüphanesindeki türkçe el yazmaları”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II: 105-122.
Tietze, A. (1999). Anadolu türkçesinde yunanca, islavca, arapça ve farsça ödünçlemeler sözlüğü, İstanbul: Simurg Yayınları.
Timurtaş, F. K. (1995). Muallim Naci ve lugatı, Lugat-ı Nâci, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Türk Dil Kurumu (1993). Derleme sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. https://doi.org/10.12787/karam1164
Türk Dil Kurumu (2005). Güncel türkçe sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu. https://doi.org/10.30767/diledeara.472664
Türk Dil Kurumu (1983). Yeni tarama sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. https://doi.org/10.12787/karam1164
Uzun, A. (2005). Lugat-ı Halimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüYayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
Uzun, M. (1993). Ali Seydi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 7, İstanbul.
Yakar, H. İ. (2007). “Manzum sözlüklerimizden tuhfe-i fedâi”, Turkish Studies, 2/4: 1015-1025.
Yavuzarslan, P. (2004). “Türk sözlükçülük geleneği açısından osmanlı dönemi sözlükleri ve Şemseddin Sami’nin kâmus-ı türkî’si”, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 44/2: 185-202.
Yavuzarslan, P. (2009). Osmanlı dönemi türk sözlükçülüğü, Ankara: Tiydem yayıncılık. https://doi.org/10.1501/dtcfder_0000001042
Yazıcı, T. (2009). sözlük, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37: 402-414.
Yurtseven, N. (2003). Türk edebiyatında arapça-türkçe manzum lugatler ve Sünbülzâde Vehbî’nin nuhbe’si, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yüksekkaya, H. Y. (1999). “Avrupa’daki modern sözlük araştırmaları ve bu araştırmaların türk metasözlükçülüğüne yansımaları”, Doğu Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri, (Haz.) Demir, N.- Yılmaz, E. Gazimagosa: 207-234.
- ISSN: 2667-5641
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Başlangıç: 2006
- Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ
Sayıdaki Diğer Makaleler
Köy Adları Açısından Bir İnceleme: Kastamonu Merkez Köy Adları
Yurt Dışında Yaşayan İki Dilli Türk Çocuklarla Yazma Çalışması
Türkçenin Söz Varlığını Belirlemede Derlem Dilbilim Uygulamaları
Yasemin UZUN, Zeynep TÜRKSEVER
A Jungian View of J. R. R. Tolkien’s The Lord of The Rings
Mehmed Emin Tokadî Hakkında Oluşturulan Memorat Örnekleri
Behcetü’l-Hadâik’taki Fiilimsiler ve Bunların Kullanılışı Üzerine Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme
J. R. R. Tolkien’in Yüzüklerin Efendisi’ne Jung Açısından Bir Bakış
Çalıkuşu Adlı Eserin Gürcüce Çevirilerinin Dali Pancikidze’nin Çeviri Yöntemlerine Göre İncelenmesi