XVII. YÜZYIL DÎVÂN ŞAİRLERİNDEN RÛZ-NÂMECİ-ZÂDE ŞİNÂSÎ'NİN ŞİİRLERİNDE DEYİMLER*

Deyim ve atasözleri Türkçenin sanatlı söyleyişine, efektif kullanılışına canlı birer tanıktır. Atasözü ve deyimler uzun bir gözlemin, deneyimin ürünleri oldukları için geçmişleri oldukça geriye gider. Türkçenin ilişkiye geçtiği dillerle söz varlığını genişletmesi, kavram alanını çeşitlendirmesi deyimlere de yansımıştır. Deyimlerin edebî metinlerden tespiti bu bakımından önem taşır. Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî Dîvân'ının şahsında XVII. yüzyıl sonu XVIII. yüzyıl başlarında Dîvân şiiri metinlerinden hareketle deyimlerin belirleneceği bu çalışma ile hem bir devrin söz varlığına ışık tutulacak hem de dil ilişkilerinin durumu değerlendirilecektir. Deyimlerdeki anlam değişmelerini de dikkate almakta fayda vardır. Tarihî süreç içinde aynı deyimin anlam değiştirdiğini eski kaynaklardan da görebiliyoruz. İncelemenin bir diğer amacı bugünkü söz varlığının oluşumunda ve deyimlerin şekillenmesinde Türkçenin Arap-Fars dillerinden nasibini ne kadar aldığını sorgulamaktır. Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî Dîvânı'nda yer alan deyimler belirlenirken Süleyman Çaldak tarafından hazırlanan Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî Divanı (ÇALDAK 2004) kaynak olarak kullanılmıştır. Çalışmada öncelikle Şinâsî'nin hayatı, edebî kişiliği ve Dîvân hakkında bilgi verildi. Tespit edilen deyimler incelendi. XVII.-XVIII. yüzyıl edebî metinlerinden tespit edilen deyimlerin, XXI. yüzyıla geçişinde kelime ve anlam kadrosu bakımından uğradığı değişiklik belirtilmeye çalışıldı, günümüzde kullanımı bırakılan deyimler gösterildi. İncelememizde deyimlerin XV. yüzyıldan itibaren XVII.-XVIII. yüzyıl edebî metinlerindeki varlığı ve tarihî değişimi irdelenecek, XXI. yüzyılda kullanılmayan deyimler tespit edilecektir. Deyimler, şekil ve mana bakımından değişikliğe uğrayıp uğramadığı bakımından değerlendirilerek, XXI. yüzyıla ulaşan bu deyimlerin tarihî arka planı ortaya çıkarılacaktır. XXI. yüzyılda kullanılmayan deyimlerin edebî metinlerden tespiti de Türkçenin söz varlığını göstermek bakımından önem taşımaktadır.

THE IDIOM'S IN 17TH CENTURY POET ŞİNASİ FOR POEMS

Idioms and proverbs are our living witnesses to artful articulation and effective use of Turkish. The history of idioms and proverbss goes rather very back in the past due to being products of lengthy observations and extensive experiences. The relation of Turkish with other languages to expand vocabulary and to diversify conception area is reflected on the idioms. Thus, evaluation of idioms from literary texts holds a great importance. This study, which will be determining idioms from Divan poetry texts from the end of XVII century till the start of XVIII personification, will shed light on to the vocabulary presence of an era as well as evaluating the status of the relationships between languages. It is beneficial to take the changes of idiom meanings into consideration. The change of same idiom's meaning during the course of history could be observed from ancient sources. Another aim of the study is to question how much Arabic and Persian has influenced the formation of vocabulary and modeling of the idioms in Turkish. Rûznâmeci-zâde Şinâsî Divanı (ÇALDAK 2004), prepared by Süleyman Çaldak, has been used as a source while determining the idioms in Rûznâmeci-zâde Şinâsî Dîvânı The identified idioms will be presented after providing informationabout the life, literary character of Şinâsî and about Divan. The changesin words and meanings of idioms, which were identified from the XVIIXVIIIcentury's literary texts, during transition to the XXI century, willbe presented and the idioms that fall into disuse nowadays will bespecified.In our review, the presence and historical change of idioms inXVII-XVIII centuries literary texts since XV century will be studied andthe idioms which are not used any longer in XXI century will beidentified. The historical background of these idioms that has transitedto XXI century will be revealed through evaluation of whether or notthey have suffered any changes in meaning and structure.The determination of idioms that are not used in the XXI centuryliterary texts also provides significantly important details about Turkishvocabulary.

PDF

___

AKPINAR, Şerife (2000). Rûz-nâmeci-zâde Şinasî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği veDîvânı'nın Tenkîdli Metni. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü(yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
AKPINAR, Şerife (2006). "Ruznameci-zade Şinasi, Dîvânı ve Şairliği". EKEV AkademiDergisi. Erzurum.
AKSAN, D. (1982), Her Yönüyle Dil. Ankara: TDK Yayınları.
AKSAN, D. (1997). Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: EnginYayınevi.
AKSOY, Ö.A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. C. I-II. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
BATİSLAM, H. Dilek (1999). "15. Yüzyıl Dîvân Şairlerinin Şiirlerindeki Halk KültürüÖğeleri", Folklor/Edebiyat Folklore/Literature. Lefkoşa: UKÜ Yayınları.
ÇALDAK, Süleyman (2004). Rûz-Nâmeci-Zâde Şinasi Divanı (Metin-Dizin). İstanbul:Aktüel-Alfa Yayınları.
ÇAPAN, Pervin (2005). Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü'l-Âsâr minFevâ'idi'lEş'âr) İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yayınları.
DERELİ, Ali (1990). Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Salan Yayınları.
DİLÇİN, Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DİLÇİN, Dehri (2000). Edebiyatımızda Atasözleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ELÇİN, Ş. (2004). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
ERENOĞLU, Dilek (2007). "Güvâhî'den Günümüze Atasözleri ve Deyimler".
TURKISHSTUDIES-International Periodical For the Languages, Literature anda History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall 2007, www.turkishstudies.net, p. 1150-1167.
GÜMÜŞATAM, Gürkan (2010). "Kıbrıs Ağızlarında Organ Adlarıyla Kurulan Deyimler".Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S:27, S. 249-295, Konya.
KAPLAN, Yunus (2009). "Sâbit'in Şiirlerinde Atasözleri,v Deyimler ve Halk Söyleyişleri".TURKISH STUDIES-International Periodical For the Languages, Literature anda History of Turkish or Turkic, Volume 4/4 Summer 2009, www.turkishstudies.net, p. 599-635.
KUŞÇU, Ülkü ve Hüseyin Kuşçu (2010). Atasözleri ve Deyimler (Özlü Sözler-Güzel SözlerSöz Grupları). İstanbul: Altın Kitaplar.
ÖZGÜR, Can (2009). "Necati ile Hüseyn-i Baykara'nın Kullandığı Atasözleri ve DeyimlerÜzerine Bir Karşılaştırma". TURKISH STUDIES-International Periodical For theLanguages, Literature anda History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009,www.turkishstudies.net, p. 1744-1754.
PARLATIR, İ. (2007). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. C. I-II. Ankara: Yargı Yayınları.
____________ (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
SAFÂYİ MUSTAFA. Tazkirat al-Şu'ara. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kitaplığı, No.2549.
SÂLİM MEHMED EMİN, Tezkire-i Sâlim. İkdam Matba'ası, İstanbul 1315.
SİNAN, Ahmet Turan (2008). "Deyim Kavramı Üzerine Notlar-I". Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.18. S.2. s.91-98. Elazığ.
TARLAN, Ali Nihad (1992). Necatî Beg Divanı. Ankara: Akçağ.
TANYERİ, M. Ali (1999). Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler. Ankara: Akçağ. Tarama Sözlüğü, (1983), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ULUCAN, Mehmet (2005). "Muvakkitzade Mehmed Pertev'in Divanında Atasözleri ve Deyimlerin Kullanımı". Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10:2, ss. 49-80.
ÜSTÜNER, Ahat (1989). Karahanlıca ve Eski Anadolu Metinlerinde Deyimler, Atasözleri ve Kısa Hikâyeler. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.