Türklerde Yerleşim Birimlerine Ad Olan Bazı Kelimeler

İnsanlar, tarih boyunca durmaksızın bir yerlere hareket etmişlerdir. Yaşamın devam ettirilebilmesi için gerekli olan beslenme ve güvenlik, göçebe hayatın temel sebeplerindendir. İklim değişimlerine bağlı olarak kış aylarında besin kaynaklarının azalması insanoğlunu tarıma yönlendirmiş, tarım devrimi beraberinde yerleşik hayatı getirmiştir. Yerleşik hayata geçişin başlangıcında yarı göçebe bir hayat süren insanoğlu zamanla yazlık kışlık olan bölgelerde inşa ettikleri yapıları geliştirerek yerleşik hayatı yaşamaya başlamıştır. İlim dünyasında Türklerin göçebelik ile özdeşleştirildiği ve yerleşik yaşama diğer milletlere göre geç dönemde geçtiği tartışmasız kabul edilmiştir. Ancak Türklere ait ilk yazılı kaynak olan Köktürk Yazıtlarında yerleşik hayata dair bilgiler de yer almaktadır. Bilge Kağan yazıtlarda şehirlerden bahseder, Biş Balık’ı ele geçirmesinden sonra şehrin bayındır olduğunu belirtir. Türkçede en büyük yerleşim birimi için en sık kullanılan kelime “şehir”dir. Ancak Eski Türkçeden günümüz Türkçesine gelene kadar “il, balık, kent, saray, yurt, ordu” kelimelerinin de yerleşim birimi adı olarak kullanıldığı görülmektedir. Bu makalede Eski Türkçeden günümüz Türkçesine, içerisinde yaşanılan kent anlamında kullanılan “il, balık, kent, saray, yurt, ordu” kelimeleri incelenerek, bu kelimelerin kökenleri ve etimolojileri üzerinde durulmuş, kelimelerdeki ses ve anlam değişiklikleri, tarihî ve çağdaş lehçelerdeki şekilleri incelenmiştir. Yerleşim adı olarak kullanılan bu kelimelerde “ışık” anlamı araştırılarak, bu kelimelerden bazılarının “parlama, ışık” anlamları taşıdığı tespit edilmiştir

Some Words Used by Turks to Refer to Residential Areas

Throughout history, people have moved continuously. The main reasons of nomadic life style are nutrition and safety necessary for survival. The decrease in food resources during the winter months due to climate changes led human beings to agriculture, and the agricultural revolution brought a sedentary life. At the beginning of the transition to settled life, human beings, who lived a semi-nomadic life, started to live settled life by developing the buildings they built in summer and winter regions. That Turks were identified with nomadism and that they started a sedentary life in a late period compared to other nations is accepted by scientists. However, the Kokturk Inscriptions, the first written source belonging to Turks, give information about a sedentary life. Bilge Kağan mentions cities in the inscriptions and states that after capturing Biş Balık, the city was flourishing. The most frequently used word for the largest settlement in Turkish is "şehir". However, it is seen that the words " il, balık, kent, saray, yurt, ordu" were used as the name of the settlement unit from the old Turkish until today. In this article, the words "il, balık, kent, saray, yurt, ordu" which are used to refer to the city inhabited in modern Turkish since old Turkic are analyzed. The origins and etymologies of these words are emphasized; the phonological and semantic changes, their forms in historical and modern dialects have been examined. Residential areas which also mean shining, light have been examined and determined that some of these words mean light, bright.

PDF

___

Arat, R.R. (2006). Kutadgu Bilig. Kabalcı Yayınevi.
Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça Türkçe Sözlük. Akçağ Yayınları.
Arıkoğlu, E. & Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları
Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
Demirci, Ü.Ö. & Karslı, S. (2014). Kutb’un Husrav u Şirin’i Dizin. Kesit Yayınları.
Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitabevi.
Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band IV. Franz Steiner Verlag Gmbh.
Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. Kabalcı Yayınevi.
Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Bizim Büro Yayınevi.
Ergin, M. (1989). Orhun Abideleri. Boğaziçi Basım ve Yayınevi.
Ergin, M. (1990). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım Yayım.
Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. Kabalcı Yayınevi.
Gabain, A. (2003). Eski Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ganiyev, F., Ahmet’yanov, R., Açıkgöz, H. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. İnsan Yayınevi.
Gökyay, O. Ş. (2007). Dedem Korkudun Kitabı. Kabalcı Yayınevi.
Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kiremit, M. (1999). Mir’âtü’l-Memâlik. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Koç, K., Bayniyazov, A., & Bayniyazova, C. (2007). Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü. Çimkent Enstitüsü.
Kúnos, I. (1902). Şeyh Suleyman Efendi’s Çagatay-Osmanisches Wörterbuch. Ungarischen Akademie der Wissenschaften.
Nalbant, M. V. (2018). Eski Türkçe Balık Sözcüğü Üzerine Yeni Bir Etimoloji Denemesi. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında, Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu.
Naskali, E. G. & Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Nemeth, G. (1990). Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi II. Türk Tarih Kurumu.
Özkan, M. (1992). Gülistan Tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Özyetgin, M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Paasonen, H. (1950). Çuvaş Sözlüğü. İbrahim Horoz Basımevi.
Poppe, N. N. (2017). Mukaddimetü'l-Edeb: Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Rӓsӓnen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Suomalaisen Kirjallisuuden Kirjapaino.
Roux, J. P. (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Kabalcı Yayınevi.
Stachowski, M. (2014). Avrupa balkan(lar)I, Türkçe bal(yk) ve Bunların Asıl Anlamları Sorunu. Ağca, M. (Çev.). Türkbilig, 27, 155-159.
Steingass, F. A. (2005). Comprehensive Persian-English Dictionary. Çağrı Yayınları.
Sümer, F. (2019). Eski Türklerde Şehircilik. Türk Tarih Kurumu.
Şahin, İ. (2016). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopesi. Türkiye Diyanet Vakfı. 635-637.
Tannagaşeva, N. & Akalın, H.Ş. (1995). Şor Sözlüğü. Çukurova Üniversitesi Basımevi.
Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi. Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık.
Tekin, T. (1988). Orhun Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, T. (2019). Irk Bitig. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık.
Toparlı, R (2000). Ahmet Vefik Paşa Lehce-i Osmânî. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (1972). Derleme Sözlüğü, VI. Cilt. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (1974). Derleme Sözlüğü, VII. Cilt. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2019). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
Vasiliev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Woodhouse, S.C. (1910). English-Greek Dictionary. George Routledge & Sons Limited.
Yelten, M. (1998). Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yudahin, K. (1998). Kırgız Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.