Orta Çağ İslâm Coğrafyacılarına Göre Rey Şehrine Dair Bazı Tespitler
Eski Çağlar’dan itibaren önemli bir konumda bulunan İran’ın kadim şehirlerinden biri olan Rey, bu mevkiini Orta Çağ boyunca devam ettirmiştir. Şehrin adı, ehemmiyetinden dolayı gerek dinî gerekse diğer kitaplarda çeşitli şekillerde kaydedilmiştir. Dinî açıdan Zerdüştîler için önemli bir statüde bulunmasının yanında ticarî açıdan İpek Yolu güzergâhı üzerinde bulunması şehrin ehemmiyetini daha da artırmıştır. Hulefâyi Râşidîn zamanında İslâm hâkimiyetine geçen şehir, Orta Çağ boyunca coğrafî, dinî, ticari açıdan ehemmiyetini sürdürmüş, jeopolitik konumundan dolayı birkaç yüzyıl boyunca önemli bir kavşak noktası olmuştur. Öte yandan VIII. ve IX. yüzyıllardan itibaren coğrafya ilminin, Müslüman ilim adamları tarafından revaç bulması neticesinde Müslüman coğrafyacılar bilhassa İslâm ülkelerinin coğrafyası ve şehirleri hakkında birçok eser telif etmişler ve bu eserlerin bir kısmında Rey şehri hakkında önemli bilgiler vermişlerdir. İslâm coğrafyacıları tarafından Cibâl bölgesinin şehirlerinden biri sayılan Rey, müellifler tarafından üstün unvanlarla nitelendirilmiştir. Abbâsî Halifesi Mehdî’nin şehre gelişi ile birlikte şehirde bir takım önemli gelişmeler yaşanmış ve Rey şehrinin merkezi Muhammediyye olarak anılmıştır. Bu çalışmada Orta Çağ İslâm coğrafyacılarının telif ettiği eserler temel alınarak Rey şehri ile ilgili bazı tespitlere ulaşılmış ve bu bilgiler kategorize edilerek farklı başlıklar altında analiz edilmiştir. Bu amaçla araştırmada; Rey şehrinin adının nereden geldiği, coğrafî konumu, alanı, hava durumu, nehirler, kanallar ve şehrin içyapısı gibi konulara değinilerek döneme özgü temel bilgiler verilmiştir
Some Determinations on the City of Rayy According to the Medieval Islamic Geographers
Rayy, one of the ancient cities of Iran, which has been in an important position since the Ancient Ages, continued this position throughout the Middle Ages. The name of the city has been mentioned in various ways in both religious and other books due to its importance. In addition to being in an important place for Zoroastrians in terms of religion, being on the route of the Silk Road in terms of trade has further increased the importance of the city. The city, which was dominated by Islam during the reign of the Rashidun Caliphs, continued to be important geographically, religiously and commercially throughout the Middle Ages, and became an important crossroads for several centuries due to its geopolitical position. Due to its geopolitical location, the city has been an important crossroads for several centuries. Since the 8th and 9th centuries, as a result of the popularity of the science of geography by Muslim scientists, Muslim geographers wrote many works on the geography and cities of Islamic countries and gave important information about the city of Rayy in some of these works. Regarded as one of the cities of the Jibâl region by Islamic geographers, Rayy was described with superior titles by the authors. With the arrival of the Abbasid Caliph Mahdi to the city, some important developments took place in the city and the center of the city of Rayy was called Muhammadiyya. In this study, based on the works written by medieval Islamic geographers, some determinations about the city of Rayy were reached and this information was categorized and analyzed under different headings. For this purpose, in this research, basic information specific to the period was given by referring to subjects such as where the name of the city of Rayy came from, its geographical location, area, weather, rivers, canals and the inner structure of the city.
___
- Abdülhakk el-Bağdâdî, S. A. b. A. (1412). Merâsidü’l-Ittılâ’ Alâ Esmâi’l-Emkine Ve’l-Bikâ: C. I (A. M. Becâvî (Tah.)). Dâru’l-Cîl.
- Ağarı, M. (2002). İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar (Doğuşu-Gelişimi ve Temsilcileri). Kitabevi.
- Ağarı, M. (2006). İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı. AÜİFD, 47(2), 195–214.
- Ahmad, S. M. (1993). Coğrafya. İçinde DİA: C. VIII (ss. 50–52).
- Âmulî, E. (1348). Tarih-i Rûyân (M. Sutûde (Tas.)). Bunyâd-ı Ferheng-i İran.
- Behâr, M.-Ş. (Ed.). (y.y.). Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas. Kelâle-i Hâver.
- Belâzûrî, A. b. Y. (1988). Fütûhu’l-Büldân. Dâr ve Mektebü’l-Hilâl.
- Belâzûrî, A. b. Y. (2013). Fütûhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri) (M. Fayda (Çev.)). Siyer Yayınları.
- Bosworth, C. E. (Ed.). (2007). Historic Cities of the Islamic World. Brill.
- Can, Y. (1995). İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı (H. I-III/M. VII-IX Yüzyıl). Türkiye Diyanet Vakfı.
- Cevâhir Kelâm, A. (1357). Tarih-i Tahran (2. baskı). İntişârât-ı Kitâbhâne-i Menûçehrî.
- Charlesworth, J. H. (2003). Eski Ahit’in Apokrif Kitapları (M. Tarakcı, çev.). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12(2), 385–411.
- Christensen, A. (1368). İran der Zaman-i Sâsâniyân (R. Yâsemi (Çev.)). Donyâ-yı Ketâb.
- Darmesteter, J. (1880). The Zend-Avesta, Vendidad. Clarendon Press.
- Dehhodâ, A. E. (1998). Lügatnâme-yi Dehhodâ: C. VIII (M. Mu’in & S. C. Şehîdî (Ed.)). Daneşgâhi Tahran.
- Dineverî, E. H. (1960). el-Ahbâru’t-Tıvâl (A. Âmir (Tah.)). Dâru İhyâ-i el-Kütübü’l-Arabî.
- Ebû Dülef. (1354). Sefernâme-i Ebû Dülef der İran (V. Minorsky (Ed.); S. E. Tabâtabâyî (Çev.)). İntişârât-ı Zevvâr.
- El-İdrîsî, Ş. E.-H. M. b. M. (1409). Nüzhetü’l-Müştâk fî İhtirâkü’l-Âfâk: C. I–II. Âlemü’l-Kütüb. Hamdullah Müstevfî. (1915). Nüzhetu’l-Kulûb (G. Le Strange (Nşr.)).
- Hidâyetî, M. A. (1344). Âsitâne-i Rey.
- Hudûd al-Âlam (The Regions Of The World) (V. Minorsky, çev.; 2. baskı). (1970).
- İ’timâdü’s-Saltana, M. H. b. A. (1363). Tatbîk-i Lügât-i Coğrâfyâ-yi Kadîm ve Cedîd-i İran (M. H. Muhaddis (Tas.)). Emîr Kebîr.
- İ’timâdü’s-Saltana, M. H. b. A. (1367). Mirâtü’l-Büldân: C. I–IV (A. Nevai & M. H. Muhaddis (Tas.)).
- İbn Fakîh, A. b. M. (1416). Kitâbü’l-Büldân (Y. El-Hâdî (Tah.)). Âlemü’l-Kütüb.
- İbn Havkal, M. b. H. (1938). Kitâbu Sûretü’l-Arz: C. II. Dâru Sâdr.
- İbn Hurdâzbih, E.-K. U. bin A. (1889). el-Mesâlikü’l-Memâlik.
- İbn Hurdâzbih, E.-K. U. bin A. (2008). el-Mesâlikü’l-Memâlik (M. Ağarı (Çev.)).
- İbn İsfendiyâr, M. b. H. (1366). Tarih-i Taberistân (A. İ. Âştîyânî (Ed.); 2. baskı). Pedîde-i Hâver.
- İbn Kesîr, E.-F. İ. İ. bin Ş. Ö. (1994). el-Bidâye ve’n-Nihaye (Büyük İslam Tarihi): C. X (M. Keskin (Çev.)). Çağrı Yay.
- İbn Nedîm, E.-F. M. b. İ. b. M. el-V. el-B. (1417). el-Fihrist (İ. Ramazân (Tah.)). Dârü’l-Muarrife.
- İbn Rüste, E. A. A. b. Ö. (1892). Kitabu’l-A’lâku’n-Nefise. Dâru Sâdr.
- İbnü’l-Esîr, E.-H. İ. A. b. M. b. M. eş-Ş. el-C. (1417). el-Kâmil fi’t-Tarih: C. I (Ö. A. Tedmurî (Tah.)). Dârü’l-Kitâbü’l-Arabî.
- İbnü’l-Esîr, E.-H. İ. A. b. M. b. M. eş-Ş. el-C. (1986). el-Kâmil fi’t-Tarih: C. V (Y. Apaydın (Çev.)). Bahar Yayınları.
- İstahrî, İ. b. M. (1927). Mesâlikü’l-Memâlik (A. b. S. Ebûzeyd (Tah.)). Dârü-Sâdr.
- Kadıyânî, A. (1387). Ferheng-i Câmi-i Tarih-i İran: C. I–II. Ârûn.
- Karaçânlû, H. (1356). Coğrâfyâ-yi Târîhî Rey. Berresîhâ-yi Târîhî, 70, 113–122.
- Kerîmân, H. (1345). Rey-i Bâstân: C. I. Silsile-i İntişârât-i Encümen-i Âsâr-i Millî.
- Kudâme b. Ca’fer, K. b. Z. el-K. el-B. (1981). Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ’ati’l-Kitâbe (M. H. Zebîdî (Tah.)). Dârü’l-Reşîdü’n-Neşr.
- Mahmûdpûr, M., & Muhammedî, M. H. (1395). Rey. İçinde Dâneşnâme-i Cihân-i İslâm: C. XXI.
- Makdisî, M. b. A. (1906). Ahsenü’t-Tekâsîm fî Marifetü’l-Ekâlîm. Brill.
- Mar’aşî, Z. b. N. (1361). Tarih-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân. Müessese-i Matbû’ât-i Şark.
- Mâzenderânî, H. Ş. (1383). Sergüzeşt-i Tahran. Râh-i Mânâ.
- Miles, G. C. (1938). The Numismatic History of Rayy: C. II. American Numismatic Society.
- Minorsky, V. (1964). Rey. İçinde İA: C. IX (ss. 721–724).
- Minorsky, V. & [C. E. Bosworth]. (1995). al-Rayy. İçinde EI2 : C. VIII (ss. 471–473).
- Olmsted, A. T. E. (1383). Tarih-i Şâhenşâhî-yi Hahâmenişî (M. Mukaddem (Çev.); 3. baskı). Şirketi İntişârât-ı İlmî Ferhengî.
- Özgüdenli, O. G. (2008). Rey. İçinde DİA: C. XXXV (ss. 40–41).
- Pîrniyâ, H. (1375). Tarih-i İran-i Bâstân: C. III. Donyâ-yı Ketâb.
- Rante, R. (2007). The Topography of Rayy during the Early Islamic period. Iran, 45, 161–180.
- Rante, R. (2014). Rayy: From Its Origins to the Mongol Invasion: an Archaeological and Historiographical Study. Brill.
- Râvendî, M. (1382). Tarih-i İctimâ’î-yi İran: C. I. İntişârât-ı Nigâh.
- Reşîdüddîn, F. H. (1387). Câmiü’t-Tevârih (Tarih-i İsmâilîyân) (M. Rûşen (Tas.)). Merkez-i Pejûheşî-yi Mîrâs-i Mektûb.
- Şeşen, R. (1998). Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İsam Yay.
- Sharp, R. N. (1964). The Inscriptions in Old Persian Cuneiform of the Achaemenian Emperors.
- Şîrvânî, Z. b. İ. (y.y.). Bustânü’s-Seyâha. Senâyî. Strabo. (1928). The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leornard Jones: C. V.
- Strange, G. Le. (1930). The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur.
- Taberî, E. C. M. b. C. (1387a). Tarih-i Taberî (Tarihü’l-Rusul ve’l-Mülûk): C. II (M. E. İbrahim (Tah.)). Dâru’t-Turâs.
- Taberî, E. C. M. b. C. (1387b). Tarih-i Taberî (Tarihü’l-Rusul ve’l-Mülûk): C. IV (M. E. İbrahim (Tah.)). Dâru’t-Turâs.
- Treptow, T., & Whitcomb, D. (2007). Daily Life Ornamented: The Medieval Persian City of Rayy. Oriental Institute of the University of Chicago.
- Ya’kûbî, A. b. İ. (1422). Kitâbü’l-Büldân (M. E. Zanâvî (Tah.)). Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye.
- Yâkût el-Hamevî, Ş. Y. b. A. el-R. (1362). Müşterek-i Yâkût Hamevî (M. P. Gonâbâdî (Çev.)). Emîr Kebîr.
- Yâkût el-Hamevî, Ş. Y. b. A. el-R. (1995a). Mu’cemü’l-Büldân: C. II. Dâru Sâdr.
- Yâkût el-Hamevî, Ş. Y. b. A. el-R. (1995b). Mu’cemü’l-Büldân: C. III. Dâru Sâdr.
- Zekeriyyâ Kazvînî, Z. b. M. (1998). Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd. Dâru Sâdr.