MURAT KÜÇÜK

TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA AT, AT DONLARI VE NİŞANELERİ İLE İLGİLİ ADLANDIRMALAR

Türkler, tarih sahnesinde at üstünde bir ulus olarak tanınmıştır. Atın Türk tarihinde oynadığı rol, Türklerin ata karşı özel bir dünya oluşturmasının başlıca sebeplerinden biri olmuştur. Savaşlarda kahramanların bindikleri atlardan bunların türlerine, at donlarına kadar çeşitli ayrıntılar, farklı dönemlerin dil ürünlerinde yer almakta, Türkiye Türkçesi ölçünlü dilinden Türkiye Türkçesi ağızlarına, Asya’daki çeşitli Türk lehçelerine kadar, Türkçenin konuşulduğu bütün topraklarda at kavramı ile ilgili sözcük, deyim ve atasözü gibi söz varlığının zenginliği dikkati çekmektedir. At ve atçılığa dair söz varlığı Türk dilinin en eski unsurlarındandır. Kadim dönemlere uzanan bir atçılık tarihine sahip Anadolu’nun günümüze kadar ulaştırabildiği kültürel ve bilimsel değerler, ne yazık ki, tarihine yakışır bir çoğunlukta Türklük bilimi araştırmalarında yer tutmamaktadır. Konuyla ilgili çeşitli yayınlar kaleme alınmış olmasına rağmen, at ve atçılıkla ilgili söz varlığı bugüne kadar yapılan çalışmalarda bütünüyle ele alınıp işlenmemiştir. Buradan hareketle bu alandaki çalışmalara katkı sağlamak amacıyla, bu makalede Türkiye Türkçesi ağızlarında görülen at ve atçılık ile ilgili söz varlığı üzerinde durulacaktır. Bu çalışmaya konu olan örnek söz varlıkları, taranan eser olarak Derleme Sözlüğü, konu başlıkları olarak “At İle İlgili Adlandırmalar, At Donları ve Nişaneleri” ile sınırlı tutulmuştur. Çalışmanın amacı doğrultusunda örnek söz varlıkları köken bilgisi, ses bilgisi, biçim bilgisi bakımından incelenmemiş, söz varlıkları tematik olarak ele alınmış ve anlamları verilerek kullanıldığı bölgeler belirtilmiştir.

NAMINGS ABOUT HORSE, HORSE COATS AND MARKINGS IN DIALECTS OF TURKISH

Turks are known as a mounted nation in history scene. The role of horse in Turkish history has been one of the main reasons of Turks making up a special world depending on horses. From the horses heros rode in wars to species of those, various details about horse coats, are existed in language sources of different periods. From standart Turkish to dialects of Turkish and various dialects of Turkish language in Asia, variety of vocabulary such as words, idioms and proverbs about horse concept in all territories Turkish is spoken is drawing attention. The vocabulary about horse and horse breeding is among the oldest elements of Turkish language. Unfortunately, cultural and scientific values which Anatolia, that has a history of horse breeding reaching ancient times, has brought nowadays, are not considered enough as it needs to be according to it’s history in Turcology studies. Although various researches are published, vocabulary about horse and horse breeding could not have been totally researched. With a purpose of contributing studies in this subject, vocabulary about horse and horse breeding in dialects of Turkish will be mentioned. Sample vocabulary which is subject of this article are limited with “Namings About Horses, Horse Coats and Markings” determined from Derleme Sözlüğü. According to the purpose of this study, sample vocabulary are not analyzed as etymologic, phonetic and morphologic; vocabulary is studied as thematic, the territories they are used are specified and their meanings are given.

PDF

___

AYVERDİ, İlhan (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük I-III, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.

BAŞBUĞ, Hayri (1986), Aşiretlerimizde At Kültürü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.

ÇAĞATAY, Saadet (1961), “Renk İfadeleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 43-46.

ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Ötüken Türkçe Sözlük I-V, İstanbul: Ötüken Neşriyat.

ÇINAR, Ali Abbas (1993), Türklerde At ve Atçılık - Türklerde At ve Ondokuzuncu Yüzyıla Ait Bir Baytarnamede At Kültürü (Yazılı ve Basılı Kaynaklarla Karşılaştırma), İstanbul: Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları.

Derleme sözlüğü (1993), Cilt I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

EMİROĞLU, Kudret - Yüksel, Ahmet (2009), Yoldaşımız At, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

GÖKYAY, Orhan İaik (1974) “At Üzerine”, I. Uluslararası Türk Folklor Semineri Bildirileri, Ankara: Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 74-78.

KAYMAZ, Zeki (1997), “Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin Kullanılışı ve Sistematiği”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 251-341.

KÜÇÜK, Salim (2009), “Türk Kültüründe Donlarına Göre Atlara Verilen Adlar ve Nişanları”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009, 1830-1855.

ÖGEL, Bahaeddin (1991), Türk Kültür Tarihine Giriş (IX. Bölüm: Renkler ve Türkler), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 377-491.

RÁSONYİ, László (1996), Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, s.6.

SAĞOL, Gülden (1995), “Tarihî İivelerde At Donları”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü, 126-146.

SERTKAYA, Osman Fikri (1995), “Eski Türk Kültüründe At”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü, 25-30.

SÜMER, Faruk (1983), Türklerde At ve Atçılık, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.

ŞÇERBAK, Aleksandr M. (1995) “At Kelimesi Üzerine Bazı Düşünceler”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü, 31-33.

TUTEL, Eser (1998), At ve Atçılık, İstanbul: İletişim Yayınları.