191186

TÜRK DÜNYASI ATASÖZLERİNDE “ATEŞ”

İnsan hayatının vazgeçilmez bir unsuru olan "ateş" görüntüsü, yakıcı ve yok edici yönüyle insanda merak, korku ve sakınma duygusu yaratmıştır. Ateş canlı olarak tasavvur edilmekte ve onun bir ruhu olduğuna inanılmaktadır. Ateş iyeleri kendilerine gereken özen gösterildiği zaman insanları her türlü tehlikeden korur. Bu özelliklerinden dolayı ateş, kutsal sayılmış ve etrafında birtakım ritüeller oluşarak bir kült haline gelmiştir. Ateş, bütün bu özellikleriyle atasözlerine de konu olmuştur. Atasözleri de tıpkı diğer halk bilgisi ürünleri gibi yaratıldıkları toplumların kültürel damgasını taşırlar. Ortak bir geçmişe ve kültüre sahip olan Türk boylarının hepsinde aynı anlama gelen ateşle ilgili atasözlerinin varlığı da Türklerin "ateş" hakkındaki mitik düşüncesinin ortak bir sonucudur. Türk boyları arasında atasözleri dışındaki halk bilgisi ürünlerinde ateş iki şekilde karşımıza çıkar. Onun hem iyi hem de kötü tarafını görürüz. Fakat Türk boyları arasında tespit edilen atasözlerinde "ateş" genellikle kötü yönüyle ele alınmıştır. Kötü olan ateşin kendisi değildir. Ateş bir gösterge olarak kullanılmıştır. Kötü durumları anlatmak, insanları uyarmak, ateşin korunması gerektiğini anlatmak, kadının hangi durumlarda zarar vereceğini, düşmana karşı temkinli olunması gerektiğini, bir işi yapmaya müsait olmayan kişinin o işi yapmakla görevlendirilmesinin doğuracağı olumsuz sonucu anlatmak, insanların tedbir almasını sağlamak, bir araya gelmeleri uygun olmayan şeylerin bir araya getirilmemesi gerektiğini anlatmak için ateş kullanılmıştır. Türk dünyası atasözlerinde "ateş" zararlı şeylerin göstergesi olarak kullanılmıştır

FIRE” IN TURKIC WORLD PROVERBS

Fire, being an indispensable element in human life has created senses of curiosity, fear and caution by its flaming and destructive aspects. Fire has been conceived to be alive and have a spirit. If necessary attention is given to the fire spirits, they protect human beings from any kind of danger. Due to these characteristics, fire has been regarded holyand formation of some fire-oriented rituals has turned it into a kind of cult. Fire with all of these features has also been a subject to proverbs. Having a shared history and culture, Turkic tribes all have equivalent “fire”-oriented proverbs which is a result of their common ground mythical beliefs. Except from proverbs in other folkloric products of Turkic tribes, fire is encountered in two forms. Both good and evil sides of fire are observable; but in identified proverbs of Turkic tribes, “fire” has generally been dealt with the evil side. Fire is not evil in essence. To describe evil situations, warn people, get people to take measures and to inform about two things being unsuitable to come together fire has been used. In Turkic world proverbs, “fire” has been used to symbolize harmful things.

PDF

___

Aksoy, Ö. A. (2013), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I Atasözleri Sözlüğü, 7. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
________.(2013), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II Deyimler Sözlüğü, 7. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
Aydemir, A. (2013), Sarıkız Efsanesindeki Sarıkız ve Eski Türk İnançlarındaki Albız Üzerine, Turkish
Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring, p. 61-67, ANKARA-TURKEY
Bayat, F. (2012). Türk Mitolojik Sitemi ( Kutsal Dişi- Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler- İyeler ve Demonoloji), 2. Cilt, 2. Basım, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Bekki, S. (2007), Ateş Etrafında Oluşan Halk İnanışları ve Nevruz Ateşi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları Dergisi, S. 41, ss. 249-254. Birtek, F. (1944), Divan-ı Lügat-İt- Türk’ten Derlemeler I En Eski Türk Savları, Ankara: Alâeddin Kıral
Basımevi. Çelik Şavk, Ü. (2002), Kırgız Atasözleri, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu: 812.
Çobanoğlu, Ö. (2004), Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Ekici, M. (2015), Kutsanma ve Kutlama Anlayışında Nevruz, s.8 http://www.academia.edu/5626058/prof._dr._metin_ek%c4%b0c%c4%b0kutsanma_ ve_kutlama_anlayı%c5%9eında_nevruz. 12.01.2015.
Ergis, G.U. (1974), Oçerki po Yakutskomu Folkloru, Moskova, ss.121-122.
Esin, E.(2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları. Gülensoy, T. (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Etimolojik Sözlük
Denemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Güngör, A.; Cailova Güngör, A. (1998), Türkçe Açıklamalı Kırgız Atasözleri, Ankara: Engin Yayınevi. Harva, U. (2015), Altay Panteonu mitler, ritüeller, inançlar ve tanrılar, Tercüme: Ömer Suveren, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
Hudyakov, İ.A.(1969), Kratkoe opisanie Verhoyanskogo okruga (Redaktör: V.G.bazanova, Leningrad, ss. 282-284.
İnan, A. (1976), Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 1184 Fatoş YALÇINKAYA
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/16 Fall 2015
________. (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalara, 3. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
Ismail, Z.; Gümüş, M. (1995), Türkçe Açıklamalı Kazak Atasözleri, Ankara: Engin Yayınevi.
Kalafat, Y.(1999), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, 3. Baskı, Ankara: AKM Başkanlığı.
Kapağan, E. (2014), Gök Tanrı İnancı ve Bu İnanç Sisteminin İçinde Alkış, Dua ve Dilekler, Turkish
Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic Volume 9/3 Winter, p. 801-810, ANKARA-TURKEY Kâşgarli, M. (2013), Divanü Lûgat-İt-Türk, Birleştirilmiş Birinci Baskı Cilt I-II-III, Çev. Besim Atalay, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kırbaç, S. (2012), Kırım-Tatar Atasözleri Transkripsiyonlu Metin-Türkiye Türkçesine Aktarılmış- Dil İncelemesi, İstanbul: Doğu Kitabevi.
Kırcı, E. (1998), Türk Kültüründe Ateşle İlgili İnanışlar, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara,
ss. 398- 407. Kulakovskiy, A.E. (1979), Nauçnıe Trudı, Yakutsk, ss. 30-31.
Musaoğlu, M; Gümüş, M. (1995), Türkçe Açıklamalı Azerbaycan Atasözleri, Ankara: Engin Yayınevi.
Orozbayev, M.(2015). “Kül” Kelimesinin Kökeni ve Külün Kırgız Kültüründeki Önemi Üzerine, Turkish
Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/8 Spring, p. 1743-1760 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8398 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY Oy, A. (1971), Tarih Boyunca Türk Atasözleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Uygur Atasözleri ve Deyimleri, İstanbul: Doğu Türkistan Vakfı Yayınları.
Semenova, S. (2006), Nart Boyu Türkleri Hun-Karaçaylıların Atasözleri, İstanbul: Kaynak Yayınları. Seroşevskiy, V.L. (189 6), Yakutı; Opıt Etnografi çeskogo İssledovaniya, St.Petersburg, ss. 641-642. Şenocak, E. (2013). Göç ve Ergenekon Destanlarında Mitostan Ütopyaya Yolculuk, Turkish Studies -
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 8/1 Winter, p.2525-2537, ANKARA-TURKEY Yazır, E. H.(y.y) Kur’ân-ı Kerîm ve Meali. Haz.Dücane Cündioğlu. İslamoğlu Yayıncılık A.Ş.
Yoldaşev, İ; Gümüş, M. (1995), Türkçe Açıklamalı Özbek Atasözleri, Ankara: Engin Yayınları.
Yurtbaşı, M. (2012), Sınıflandırılmış Türk Atasözleri. İstanbul: Excellence Dictionaries.
Not: Yakutlara ait Rusça kaynaklar Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk
Dünyası Edebiyatları Anabilim Dalı Ögretim Üyesi Doç Dr. Muvaffak Duran’lı tarafından Türkçeye çevirilmiştir.