SARIKIZ EFSANESİNDEKİ SARIKIZ ve ESKİ TÜRK

Efsaneler, edebî metinler oldukları kadar içlerinde taşıdıkları unsurlar açısından inanç metinleri olarak da karşımıza çıkmaktadır. Türk Halkbilimindeki sözlü anlatımlar içinde, olağanüstü özellikler taşıyan, gizli güçlere sahip oldukları düşünülen fakat ne olduğu bilinmeyen varlıklarla ilgili pek çok inanç ve uygulama vardır. Bunlardan biri olan Albız, Türklerin çok eskiden beri hakkında inanma ve efsaneler teşekkül ettirdiği ruhların başında gelmektedir. Öyle ki medeniyet ve kültür olarak yaşadıkları her farklı dönemde Albız ile olan ilişkilerini kesmemişler, onu yeni şartlarına uydurmuşlardır. Bu sözcük Türkçede ve bazı Türk destanlarında ilbis, ilbiz, elbis, elbiz, albıs, almıs değişkenleriyle yer almaktadır. Balıkesir ve yöresi Tahtacı Türkmenlerin çoğunluğu günümüzde Kaz Dağları ile Madran Dağları eteklerinde yaşamaktadır. Tahtacı Türkmenler, Anadolu Alevileri içerisinde yer alan, kendilerine özgü inançlara sahip bir topluluktur. Tahtacı inanç sistemi, Türk kültürünün önemli zenginliklerindendir. Bu zengin kültürde her hizmet, hareket, işaret, renk ve sayı, hatta kullanılan eşya yüzyıllar öncesine giden bir gelenek içinde birtakım kavram, kişi veya uygulamaları sembolize etmektedir. Günümüzde Kaz Dağlarında da bu eski inanış ve uygulamalar günlük hayatın içinde yer almaya devam etmektedir. Bu makalede öncelikle eski Türk topluluklarında Albız inancının yeri ve önemi üzerinde durulacak, daha sonra ise ayrıntılı şekilde etimolojik boyutu, Tahtacı inançlarındaki yeri, tarihsel ve sosyolojik boyutları genel olarak incelenmeye çalışılacaktır. Günümüzde her yıl düzenlenen Sarıkız şenlikleri ile tanınan Kaz Dağları, zengin bir kültürel yapıya sahip olmasına rağmen halkbilimi araştırmalarında yeteri kadar incelenmemiştir. Bu makalede, Sarıkız Efsanesi'ndeki Sarıkız ile Eski Türk inançlarındaki Albız arasında bir bağlantı kurulabileceği savunulmaktadır

ABOUT THE SARIKIZ IN SARIKIZ LEGEND AND THE ALBIZ IN OLD TURKISH BELIEFS

Besides the fact that Legends are regarded as literary text, the issues that they contain as subject matter can also considered as texts of morality or faith. There are many beliefs in and applications of that are not defined but believed to have supernatural, secret powers in the oral narratives of Turkish folk tales. The Albız is one of the chief spirits about which Turks formed beliefs and legends. In that case, Turks didn’t also cut their relation with Albız in every different period they lived; they adapted Albız to its new condition. This word takes place in Turkish language and in some Turkish epopes with variables like ilbis, ilbiz, elbis, elbiz, albıs, almıs. Today, all of the Tahtacıs live around the Kaz Mountains and Madran Mountains in Balıkesir. The Tahtacı Turkmens, who are one part of the Anatolian Alevis, are a society with their own typical beliefs. The Tahtacı belief system is one of the important richnesses within Turkish culture. In this rich culture, every service, act, sign, color and number even belongings symbolize certain concepts, persons or applications in a tradition goes back to early centuries. These old beliefs and practices occupy a place in this life of area. This article, firstly, analyzes the status and the importance of the belief of Albız in historical Turkish societies. Then it focuses on the etymology of the term and its place in Tahtacı beliefs and it concludes with exploring historical and sociological dimensions of the concept in Tahtacı. Whether the Kaz Mountains which are known by yearly celebrated the Sarıkız festival have a rich cultural structure, they are not included to the folklore researches. In this article, it is defended that a connection between the Albız in old Turkish beliefs with the Sarıkız in the Sarıkız Legend will be established

PDF

___

AHMETBEYOĞLU Ali, Avrupa Hun İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
BAYAT Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi II, Ötüken Yayınları, İstanbul 2007.
BEKKİ Salahaddin, “Ateş Etrafında Oluşan Halk İnanışları ve Nevruz Ateşi”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı: 41, s. 249-254, 2007.
ÇIBLAK Nilgün, “Tahtacılarda Ateş ve Ocak Kültü”, 17-18-19 Ekim 2007 Ankara II. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, (Ed. Filiz Kılıç- Tuncay Bülbül), Cilt I, s. 670-685, Ankara 2007.
CLAUSON Sir Gerard, “Türkçe Y ve İlgili Sesler”, (Çev. Selcen Koca Sarı), Gazi Türkiyat, Sayı: 12, s. 175-194, Bahar 2013.
DİLEK İbrahim, “Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler”, Bilig/ Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 43, s. 33-54, Güz 2007.
DUVARCI Ayşe, “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar”, Bilig/ Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 32, s. 125-144, Kış 2005.
DUYMAZ Ali, “Kaz Dağı ve Sarıkız Efsaneleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, s. 88-102, Mayıs 2001.
DUYMAZ Ali-ŞAHİN Halil İbrahim, “Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 11, Sayı: 19, s. 116-126, Haziran 2008.
İNAN Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1986.
İNAN Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, Cilt I-II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
KALAY Emin, “Sarı Kız Efsanesi ve Edremit Körfezi”, Milli Folklor Dergisi, Sayı: 34, s. 58-59, Yaz 1997.
KUMARTAŞLIOĞLU Satı, “Tahtacılar‟da Bir Göç Töreni: Ocak Ayırma”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 14, s. 211-224, Bahar 2011.
SELÇUK Ali, “Sözün Yazıya Direnişi: İki İnanç Sistemi Üzerine Bir Karşılaştırma”, Fırat Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı: 2, s. 199-214, 2010.
SÜMER Faruk, “Ağaç-Eriler”, Türk Tarih Kurumu Belleten, Cilt 26, Sayı: 103, s. 521-528, 1962.
TALAS Mustafa, “Eski Türk Dini Olan Göktanrı İnancı ve Türk Alevîlik-Bektaşiliğinin Benzerlikleri”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları Dergisi, Sayı: 33, s. 281-292, 2005.
TURAN Fatma Ahsen, “Sarıkız Efsanesi ve Sosyal Kültürel Tesirleri”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları Dergisi, Sayı: 22, s. 149-164, 2002.
TURDİMOV Şamirza, “Türk Dünyasında Albastı”, (Çev. Selâmi Fedakâr), Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı: III, s. 261-266, 1999.
YILDIZ Naciye, “Sibirya Türklerinin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar”, Ankara Üniversitesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı: 4, s. 84-93, Aralık 2008.
YÖRÜKÂN Yusuf Ziya, Anadolu‟da Alevîler ve Tahtacılar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006.