Kazak Türklerinin toponomik efsaneleri

İnsan dış dünyayı tanıma ve tanımlama sürecinde çaresiz kaldığı durumlarda çevresini kendisine göre düşünüp değerlendirerek yapı, köken ve oluşumla ilgili birtakım düşünceler geliştirmiştir. Zamanla değişen ve gelişen bu düşünce serüveni sözlü türlerin oluşmasını sağlamıştır. İşte bizim yaşadığımız dünyayı tanımlama ve anlamlandırma sürecimizin ürünü olan türlerden birisi de efsanedir. Kısa, üslup özelliklerinden yoksun, gerçek olduğuna inanılan, terbiyevî karakterdeki anlatmalardır ve bize davranışlarımızın sonucuyla ilgili olarak birtakım çıkarımlarda bulunur. İnceleme konusu olarak ele alınan Kazak Türklerinde efsane kavramı genel olarak “aŋız”, “äpsana” ve “hikayat” gibi kavramlarla ifade edilir. Kazak Türklerinin efsaneleriyle ilgili çalışma yapan araştırmacılar farklı sınıflandırmalarda bulunmakla birlikte genel olarak Kazak Türklerinin efsanelerini tarihî ve toponomik olmak üzere iki ana başlık altında ele almışlardır. Bu makalede yer-su adlarının veriliş nedenlerini açıklayan yirmi toponomik efsane ele alınarak bir sınıflandırma denemesinde bulunulmuş ve bu efsanelerin Türk kültürü ve mitolojisi içerisindeki yeri belirtilmeye çalışılmıştır.

Toponymic legends of Kazakh Turks

Throughout history humans have always made up some thoughts and theories when they haven’t been able to understand what is going around in external world. In this process of defining and recognition some ideas about the origin, creation and composition of the world were developed. This course of thinking ended up with the formation of oral literature. One of the genres of this literature is myth. Legends are short narratives that are believed to be true, that have no stylistic features and that have educational aspects to give moral messages. They dictate us about the consequences of our inappropriate behaviors. Kazakh Turks name the term “legend” with the words “aŋız”, “äpsana” or “hikayat”. The academicians, although some of them offer some different classifications, generally classify the legends of Kazakh Turks under two topics as historical and toponymic legends. This paper examines twenty toponymic legends that were created to explain the names of regional places and places of water. Thus it is aimed to clarify the importance of these legends in Turkish culture and mythology.

PDF

___

ÄWEZOV, Muhtar, Waqıt Jäne Ädebiyet, Almatı, 1962.
ÄWEZOV, Muhtar, Ädebiyet Tariyhı, Ana Tili Baspası, Almatı, 1991,
ÄWEZOV, Muhtar-SOBOLEV Leonid, “Epos i Folklor Kazahskogo Naroda”, Litaraturnıy Kritik, S.10-11 (Oktyabr-Noyabr 1939), s. 210-238.
DİLEK, İbrahim, “Sibirya Türklerine Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler”, Bilig, Güz 2007, S. 43, s. 33-54.
DOSMUHAMMEDOV, Haled, “Halıq Ӓdebiyetinin Mazmunı”, Qazaq Folkloristikası, (Ed. T. Ӓbilqasımova- A.Tamayev) Bilim Baspası, Almatı, 2007.
ELÇİN, ġükrü, Halk Edebiyatına Giriş, Ankara, 2000, s. 314-315
ERGUN, Metin, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi, C.I-II, TDK Yay., Ankara. 1997.
ĞABDULLİN, Mӓlik, Qazak Halqının Awız Ӓdebiyeti, Sanat Baspası, Almatı, 1996.
İNAN, Abdulkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Basımevi, Ankara, 2000.
JANAYDAROV, O., Ejelgi Qazaqstan Aŋızdarı, Aruwna Baspası, Almatı, 2006.
JUMALIYEV Q.- AQŞOLAQOV, T.,Qazaq Ӓdebiyeti- 9, 23. Basılımı, Rawan Baspası. Almatı, 1997.
KAŞGARLI MAHMUD, Divanü Lügati’t-Türk, C.1, (Haz. Besim Atalay), TDK Yay., Ankara, 1998.
Kazahskiy Fol’klor v Sobranii G. N. Potanina, (Red. Z. N. Palgova), İzdatelstvo “Nauka”, Alma-Ata, 1972.
KOSTYUHİN, Ye., “Skazki”, İstoriya Kazahskoy Literaturı, T. I, Kazahskiy Folklor, (Red. N. S. Simirnova), İzdatelstvo “Nauka”, Alma- Ata, 1968, s. 184-235.
ÖRNEK, Sedat Veyis, 100 Soruda ilkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, İstanbul, 1988.
ÖZKAN, İsa, “Türk Boylarının Sözlü Edebiyatındaki “Çeçen/Şeşen/Sesen” Terimlerinin Etimolojisi”, Uluslar Arası Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yay., Mersin, 2000.
POTANİN, Grigoriy, Trudı Po Etnografii i Folkloru, Altın Kitap, Astana, 2007.
SAKAOĞLU, Saim, Efsane Araştırmaları, Konya, 1992.
QASQABASOV, Seyit, Janazıq, Awdarma Baspası, Astana, 2002.
Qazak Ertegileri, II. Tom, Jazuwşı Baspası, Almatı, 2000.
QONDIBAY, Serikbol, Arğıqazaq Mifologiyası, III. Kitap, Dayk-Press Baspası, Almatı, 2004.
QOŊIRATBAYEV, Ӓwelbek, Folklortanuw Mӓseleleri, Köptomdıq Şığarmalar Jiynağı, I. Tom, Mersal Baspa Üyi, Almatı, 2004.