EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİ'NDE İKİ DİLLİLERİN TÜRKÇELERİ ÜZERİNE

17. yüzyılda yazılmış olan Evliya Çelebi Seyahatnamesi, sadece Osmanlı topraklarında değil bütün bölgede yaşayan halklar, kültürler, diller, lehçeler üzerine bilgiler sunan en zengin hazinedir. İçeriğinin zenginliğinden dolayı da pek çok alanda titiz araştırmalara konu olmuştur. sosyologların vs. en önemli kaynağı olsa da kendisi ne dilbilimcidir, ne tarihçidir ne etnologdur ne de sosyologdur. Evliya Çelebi'nin anlattığı diller, lehçeler ve ağızlar farklı farklı araştırmacılar tarafından incelenmiştir Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde, o dönemindeki edebî Türkçe, birçok yabancı dil, Türk dilinin bazı lehçeleri ve ağızları üzerine çok önemli bilgiler bulunmaktadır. Hatta Seyahatname'de tanıtılan dillerden bazıları hakkındaki mevcut en eski bilgilerimiz Evliya Çelebi'nin orada bahsettiklerine dayanmaktadır. Bunların yanı sıra, Osmanlı Devletinde yaşayan iki dilli halkların Türkçeleri hakkında sunduğu veriler ise başka kaynaklarda ulaşılamayacak zenginliktedir. Seyahatname'de, iki dilliler doğal olarak edebî Türkçe ile konuşturulmuştur. Ancak, bu hacimli eserde iki dillilerin azımsanamayacak ölçüde edebî dil dışındaki konuşma örnekleri de vardır. Bu makalede önce Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde bulduğumuz yukarıdaki dil tipleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Daha sonra, eserin muhtelif yerlerinde iki dillilerin Evliya Çelebi tarafından nakledildiği şekliyle Türkçe konuşmaları, cümleleri incelenmiştir. Seyahatname'de sunulan şekilleriyle, iki dillilerin ne zaman edebî Türkçe, ne zaman veya hangi şartlarda özel bir ağız ile konuşturuldukları anlaşılmaya çalışılmıştır. Sonuç bölümünde ise iki dillilerin Türkçe konuşma tarzları sınıflandırılarak gösterilmiştir.

ON THE TURKISH OF THE BILINGUALS IN THE TRAVEL BOOK (SEYAHATNAME) OF EVLIYA ÇELEBI

Written in the 17th century, the tarvel book of Evliya Çelebi is the richest source as it gives information about the peoples, cultures, languages, and dialects existing not only within the Ottoman border but in the whole region. Due to the rich content it has, the Travel Book of Evliya Çelebi has been studied meticulouly in many fields. Though Evliya Çelebi serves as an important source for the historians, ethnologists, sociologists, linguists, etc., he was neither a linguist nor a historian or a socilogist. The languages, dialects or accents that Evliya Çelebi mentioned in his book have been studie by several researchers. There is so much and significant information in his book about the literary Turkish of that time, many foreign languages, some dialects of Turkish. Besides, the information he gave about the Turkish of the bilinguals living in the Ottoman Empire is so rich that it is next to impossible to find such information in another source. In the Travel Book of Evliya Çelebi, the bilinguals were given as speaking literary Turkish; however, there are a number of samples in which they speak without using the literary language. In this article, I have given brief information about the language types found in the Travel Book of Evliya Çelebi. Then, I have studied the speeches and sentences of the bilinguals in the book as shown by Evliya Çelebi. I have tried to show, as presented in the book, when and under what circumstances the bilinguals were made to speak literary Turkish and a specific dialect.

PDF

___

AYDIN, Mehmet (2012). "Seyahatname"deki Türkmen Lehçesi", Doğumunun 400. Yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu, Kütahya 2011, Bildiriler: İstanbul Gelişim Üniversitesi, İstanbul 2012, s.81-91

DANKOFF, Robert (2004). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, (Çev.: Semih TEZCAN), Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 37, İstanbul 2004

DEVELİ, Hayati (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumları, Ankara: Türk Dil Kurumu

DEVELİ, Hayati (2004). "Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre XVII. Yüzyıl Azerbaycan- Türkmen Ağzı", V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, Ankara: Türk Dil Kurumu, s.767-786

DEVELİ, Hayati (2009). Osmanlı'nın Dili, (Dördüncü baskı), İstanbul: Kesit Yayınları

DUMAN, Musa (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu

DUMAN, Musa (1995). "Evliya Çelebi Seyahatnamesi"nin Türkçe Açısından Önemi", TDAY Belleten 1995, s.153-178

EREN, Hasan (1972). "Evliya Çelebi ve Anadolu Ağızları", Bilimsel Bildiriler 1972, Türk Dil Kurumu 1975, s.113-119

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: I. Kitap, (Haz.: Robert DANKOFF - Seyit Ali KAHRAMAN - Yücel DAĞLI) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: II. Kitap, (Haz.: Zekeriya KURŞUN - Seyit Ali KAHRAMAN - Yücel DAĞLI) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: III. Kitap, (Haz.: SEYİT ALİ KAHRAMAN - YÜCEL DAĞLI) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: IV. Kitap, (Haz.: YÜCEL DAĞLI - SEYİT ALİ KAHRAMAN) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: V. Kitap, (Haz.: YÜCEL DAĞLI - SEYİT ALİ KAHRAMAN - İBRAHİM SEZGİN) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: VI. Kitap, (Haz.: SEYİT ALİ KAHRAMAN - YÜCEL DAĞLI) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: VII. Kitap, (Haz.: YÜCEL DAĞLI - SEYİT ALİ KAHRAMAN - ROBERT DANKOFF) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: VIII. Kitap, (Haz.: SEYIT ALI KAHRAMAN - YÜCEL DAĞLI - ROBERT DANKOFF)Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: IX. Kitap, (Haz.: YÜCEL DAĞLI - SEYİT ALİ KAHRAMAN - ROBERT DANKOFF) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: X. Kitap, (Haz.: SEYİT ALİ KAHRAMAN - YÜCEL DAĞLI - ROBERT DANKOFF) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007

GÜLSEVİN, Gürer (2011). "Evliya Çelebi Seyahatname"sinde Diller ve Osmanlı"da İki Dillilik", Doğumunun 400. Yılında Uluslararsı Evliya Çelebi Sempozyumu, 23-26 Mart 2011, Kütahya Valiliği, İstanbul 2012, s.183-215

TEKCAN, Münevver (2005). "Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Diller ve Türk Lehçeleri", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 27, Erzurum 2005 s.67-75