Beyaz Zeminli Uşak Halılarından Bilinmeyen Bir Grup: Akrep Motifli Selendi Halıları

20. yüzyıl başında Balkan Yarımadasında Transilvanya kiliselerinde 16.-17. yüzyıllara tarihlendirilen Osmanlı Halıcılığının erken ve klasik dönemine ait 400’e yakın halı tespit edilmiştir. Bu halılar genellikle namazlık boyutlarında ve desen kompozisyonlarında olmaları ile dikkat çekmektedir. Transilvanya’da bulunan Osmanlı halıları içerisinde birbirinden çok farklı gruplar vardır. Bunlar içerisinde Beyaz Zeminli Uşak Halıları oldukça farklı bir gruptur. Bu halılar, geçmişte Uşak iline, günümüzde ise Manisa iline bağlı olan Selendi ilçesinde dokunduğu düşünülmektedir. Beyaz zeminli Uşak halılarının desen kompozisyonları kuşlu, çintemanili, üç benekli ve akrepli olarak isimlendirilmektedir. 1640 tarihli Es’ar Defteri gibi Osmanlı belge ve kayıtlarında Akrep motifli halılar dışında diğer halıların adı geçmektedir. Kurt Erdmann, Ferenc Batári, Marino Dall’Oglio, Stefano Ionescu, Michael Franses gibi dünya çapında önemli halı uzmanları, Akrep motifli halıların hakkında kayıt bulunmamasına karşın bu halıların Selendi’de diğer halılarla aynı atölyede dokunduğunu kabul etmektedirler. Bu uzmanlar neden olarak akrep motifli halılar ile diğer beyaz zeminli Selendi halılarının aynı malzeme, teknik, uygulama özellikleri ve renk benzerliklerinin olduğunu belirtmektedirler. Dünya çapında önemli halı uzmanları, akrep motifini akrep, yengeç, geometrik olarak stilize edilmiş iki hayvanın mücadelesi olarak tanımlamışlardır. Akrep motifi kare birim içerisinde geliştirilmiş, halı ortasındaki alanda sütun oluşturan motifler arasına tam ve şaşırtmacalı raportlar halinde yerleştirilmiştir. Motiflerin oluşturulmasında düz, kırık ve diyagonal çizgiler kullanılmıştır. Araştırma olarak “Beyaz Zeminli Uşak Halılarından Bilinmeyen Bir Grup: Akrep Motifli Selendi Halıları” konusunun seçilmesindeki amaç; ülkemizdeki Türk Halıcılığı ile ilgili araştırma ve yayınlarda daha önceden fark edilmemiş olmasıdır. Bu halı grubunun Türkiye’de günümüze ulaşan örneğinin olmaması, Türk Halıcılığı için eksikliktir. Yurtdışı müze ve koleksiyonlarda dört farklı örneği bulunmaktadır. Ayrıca bu konuda öncü olarak kabul edilen yurtdışı yayınlar vardır. Bu araştırmada, ülkemizde bilinmeyen ve tanınmayan Osmanlı Uşak Halıları içerisindeki Beyaz Zeminli Uşak Halılarından Akrep Motifli Selendi Halılarının, motif ve desen özellikleri incelenecektir. Bu halıların Transilvanya kiliselerinde bulunma nedenleri, bölgenin coğrafi ve sosyal yapısı araştırılacaktır.

An Unknown Group from White Ground Uschak Rugs: Selendi Rugs with Scorpion Motif

In the beginning of the 20th century, in the Transylvanian churches in the Balkan Peninsula, the 16th-17th dated to the centuries, nearly 400 carpets belonging to the early and classical periods of the Ottoman Carpet Weaving, have been identified. These carpets generally attract attention with the size of prayer rugs and their pattern composition. There are many different groups among the Ottoman rugs found in Transylvania. Among these, Uschak Rugs with White Grounds are quite a different group. It is thought that these carpets were woven in the province of Uşak in the past, and in the town of Selendi, which is connected to the province of Manisa today. The pattern compositions of Uschak carpets with a white background are named as bird, Chintamani, triple points and scorpion. In Ottoman documents and records, such as the Es'ar Book of 1640, other carpets are mentioned, apart from carpets with scorpion motifs. World-renowned carpet experts such as Kurt Erdmann, Ferenc Batári, Marino Dall'Oglio, Stefano Ionescu, Michael Franses admit that although there is no record of the Scorpion motif carpets, these carpets were woven in the same workshop as other carpets in Selendi. World-renowned carpet experts argue that the scorpion-patterned carpets and other white-based Selendi carpets have the same material, technique, application properties and colour similarities. Foreign researchers have defined the scorpion motif as the scorpion, the crab, the struggle of two geometrically stylized animals. The scorpion motif was developed in a square unit, and it was placed between the motifs forming columns in the area in the middle of the carpet in full and staggering repeats. Straight, interrupted and diagonal lines were used in the creation of the motifs. The aim of choosing the subject of “An Unknown Group of White-Ground Uschak Rugs: Selendi Carpets with Scorpion Motifs” as a research; the fact that it has not been noticed before in research and publications on Turkish Carpet Weaving in our country. The absence of a sample of this carpet group in Turkey is a deficiency for Turkish Carpet Weaving. There are four different examples in museums and collections abroad. In addition, there are international publications that are considered to be pioneers in this field. In this study, the motif and pattern feature of Selendi Rugs with Scorpion Motifs, which are among the White Ground Uschak Rugs, which are among the Ottoman Uschak Rugs, which are unknown and unrecognized in our country, will be examined. The reasons for these carpets to be found in Transylvanian churches and the geographical and social structure of the region will be investigated.

PDF

___

Akpınarlı, H. F. & Begiç, N. & Kuzay Demir, G. (2020). Çözgüden düğüme düğümden motife Bergama halıları, Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.
Arısan, K. & Arısan Günay, D. (1995). Abdülaziz bey - Osmanlı adet, merasim ve tabirleri 2, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Aslanapa, O. (1987). Türk halı sanatının bin yılı, Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şti.
Aslanapa, O. (2005). Türk halı sanatının bin yılı, İnkılap Kitabevi Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Ateş, S. (2014). Selendi kazası (dikey boyutta bir yerel tarih çalışması), [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Balpınar, B. & Hirsch, U. (1982). Flatchweaves of The Vakıflar Museum Istanbul / flachgewebe des Vakıflar-Museums Istanbul, Verlag Uta Hülsey.
Batári, F. (1986). White ground Anatolian carpets in the Budapest Museum of Applied Arts, Orientalental Carpet Textile Studies II Carpets of the Mediterranean Countries 1400-1600, 195-203.
Boz, L. (2013). Transilvanya bölgesi, Lutherci Mediaş Azize Margareth Kilisesindeki Anadolu halıları, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Boz, L. (2014). Romanya’nın Transilvanya bölgesi Protestan kiliselerine halı bağışlama geleneği, Vakıflar dergisi, 42, 81-87.
Boz, L. (2015). Anatolische teppiche in der Margarethenkirche in Mediaş, Transilvanien / Anatolian carpets in The Saint Margaret’s Church in Mediaş, Transylvania die entstehungsgeschichte einer masterarbeit im fach kunstgeschichte, a short story of a master’s thesis in art history, Carpet collector teppiche und textilien für sammler, 4/2015, 80-87.
Dall’Oglio, M. (1986). White ground Anatolian carpet, Oriental carpet textile studies II carpets of the Mediterranean countries 1400-1600, 189-194.
Erbek, M, (2002). Çatalhöyük’ten günümüze Anadolu motifleri, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Erdmann, K. (tarihsiz). Der Türkische teppich des 15. jahrhunderts / 15. asır Türk halısı, Çev.: Haldun Taner, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Erdmann, K. (1963). Der Anatolische knüpfteppiche, Verlag Ernst Wasmuth Tübingen.
Erdmann, K. (1966). Siebenhundert jahre orient-teppich, Bussesche Verlagshandlung GmBH.
Ersoy, N. (2000). Semboller ve yorumları, Kendisi.
Franses, M. (2007). “Transilvanya kiliselerindeki Osmanlı halıları”, Tanrı’ya adanmış halılar Transilvanya kiliselerinde Anadolu halıları 1500-1750, Sabancı Üniversitesi Yayınları, 51- 101.
Gezgin, D. (2007). Hayvan mitosları, Sel Yayıncılık.
Grimal, P. (1997). Mitoloji sözlüğü, (Çev.: Sevgi Tamgüç), Sosyal Yayınlar.
Güller, K. (1996a). Transilvanya halıları, Öneri, 1(4), 225-228.
Güller, K. (1996b). Transilvanya halıları, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ionescu, S. (2004). Transylvanian tale, Halı carpet, textile and Islamic art 137/2004, s.52-57.
Ionescu, S. (2005). Antique Ottoman rugs in Transylvania, Romaian Institute of Cultural.
Ionescu, S. & Kertesz, A. (2007). Osmanlı halıları ve Transilvanya, Tanrı’ya adanmış halılar Transilvanya kiliselerinde Anadolu halıları 1500-1750, Sabancı Üniversitesi Yayınları, 31- 37.
Ionescu, S. (2010). Stefano Ionescu on Tuduc fakes, View from the Fringe, 18(2), 1-2.
Ionescu, S. (2012). Transylvanian rugs the collection of St. Margaret’s Church in Mediash, International carpet & textile review, 50, 7-19.
Ionescu, S. (2017). Anatolian rugs in Transylvanian churches, Alive İhib’s magazine of Anatolian rugs and kilims, 2017 January, 18-25
Ionescu, S. (2019). Transylvanian rugs, a highly successful Anatolian group / Anadolu’dan başarılı bir grup: “Transilvanya” halıları, 09 Ekim 2019 tarihli konferans, Romanya Kültür Enstitüsü “Dimitrie Cantemir” İtalyan Kültür Merkezi, İstanbul.
Iten-Maritz, J. (1991). Enzyklopädie des Orientteppiche, Verlag Busse + Seewald GmbH.
İleri, B. (2010). Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde bulunan Uşak halılarının incelenmesi, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
Kahraman, S. A. (2013). Evliya Çelebi- günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi, Cilt 2, 7. Kitap, Yapı Kredi Yayınları.
Pásztor, E. (2007). Budapeşte Uygulamalı Sanatlar Müzesi koleksiyonundan Osmanlı-Türk halıları-Ferenc Batári anısına, Budapeşte Uygulamalı Sanatlar Müzesi Yayınları.
Reinhard G. H. (1972). Ullstein teppichbuch eine teppichkunde für kaufer und sammler, Verlag Ullstein GMBH.
Tezcan, H. (2011). Topkapı Müzesi koleksiyonundan tılsımlı gömlekler, Timaş Yayınları.
Uğurlu, A. (1987). Orta çağ Anadolu dokuma sanatı, İlgi, 48, 2-7.
Uğurlu, A. (2008). Panayırlar. Standard, 548, 43-45.
Uğurlu, S. S. (2020). Çanakkale-Ayvacık namazlık halıları. Turkish Studies, 15(7), 3123-3149. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.43896
Wild, B. (2007). Transilvanya: iki dünya arasındaki rengarenk ülke, Tanrı’ya adanmış halılar Transilvanya kiliselerinde Anadolu halıları 1500-1750, Sabancı Üniversitesi Yayınları, 15- 23.
Yetkin, Ş. (1991). Türk halı sanatı, Türkiye İş Bankası Yayınları. İnternet Kaynakları URL1: https://www.wikiwand.com/de/Joseph_Lanzedelly_der_%C3%84ltere (Erişim tarihi 22.05.2021)
URL2: https://www.britishmuseum.org/collection/object/P_1894-0612-75 (Erişim tarihi: 19.02.2021)
URL3:https://fr.wikipedia.org/wiki/Fichier:Lanzedelli_- _T%C3%A2rg_%C3%AEn_Transilvania_2.jpg (Erişim tarihi 22.05.2021)
URL4:https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Lanzedelli_- _T%C3%A2rg_%C3%AEn_Transilvania_4.jpg (Erişim tarihi 22.05.2021)
URL5:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/41/Lanzedelli_- _T%C3%A2rg_%C3%AEn_Transilvania_3.jpg (Erişim tarihi 22.05.2021)
URL6: https://selendihaber.blogspot.com/p/selendinin-nufusu.html (Erişim tarihi 19.05.2021)
URL7: https://www.rugtracker.com/2016/11/ (Erişim tarihi: 23.04.2021) Kaynak Kişiler KK1: Stefano Ionescu, sözlü görüşme (09.10.2019)