ANADOLU’DAN KÜREVÎ-KONİK KAP ÖRNEKLERİ

Güneydoğu Anadolu Bölgesine ait çeşitli merkezlerden el geçen ve Anadolu'daki birçok müzede sergilenen kabartma desenli sırsız seramikler içinde, üst bölümü yarım küre, alt bölümü konik yapılan ve formundan dolayı "kürevî-konik" olarak isimlendirilen kaplar, önemli bir grup oluşturmaktadır. Bu kapların fonksiyonları uzun süre belirlenememiş, el bombası, cıva kabı, parfüm kabı, ilaç kabı, ateş körüğü, kandil topu ve içecek kabı olabileceği konusunda çeşitli tartışma ve yorumlara yol açmıştır. Söz konusu eserler ağız, boyun ve gövde bölümlerinden oluşmaktadır. Ağız, eserlerin bir kısmında form bilgisi vermeyecek şekilde tamamen kırıktır. Diğerlerinde ise merkezinde ufak çaplı silindirik delik bulunan kürevi görünüştedir. Boyun ise, sağlam durumda olanlarda genellikle derin kazıma ile iki kenarı belirginleştirilmiş profilasyonla yayvan görünüşlü bir geçiş niteliğindedir. Gövde formu bakımından eserler genellikle boyundan itibaren profilli kademeler ile genişletilerek kürevî şekle dönüşmüş, daha sonra alta doğru konik görünüşle sivrileştirilmiştir. Eserlerin tamamının yapım tekniği aynıdır. Gövde, yekpare yapılmış ve üzerine ayrı bir parça olarak boyun ve ağız sonradan tutturulmuştur. Ağız ve boyunun imalatında çark kullanılmış olmalıdır. Kürevî-konik kapların süslemesi genellikle üst-kürevî bölümde bulunmakla beraber, az sayıda eserde konik bölüme kadar devam ettirilmiştir. Daha ziyade geometrik, bitkisel ve mask biçiminde insan figürleri dekoratif unsur olarak görülmektedir. 12. - 14. yüzyıllara tarihlendirdiğimiz kürevî-konik kapların bugünkü Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki Artuklular'a ait olduğu söylenebilir

SPHEROCONICAL VESSEL SAMPLES FROM ANATOLIA

Embossed unglazed ceramics of the Southeastern Anatolia Region, which are exhibited in many museums of Anatolia, contain a very important group named "spheroconical" vessels, whose upper portion is hemispherical and lower portion conical. The functions of these vessels could not be determined for a long time, grenades, quicksilver containers, perfume vessels, medicine containers, fire bellows, candles and beverage containers are some options of discussion and reviews about their function. These works are formed in three parts, mouth, neck and trunk. In some works the mouth part is completely broken and not able to give any information about the form. In others, are minor cylindrical holes in the center. The neck part of the intact ones is usually with deep scratches, contoured on two edges with a shallow-looking profilation like a transition. The trunk part of pieces is usually expanded up from the neck with profiled steps, transformed into spherical shape, sharpened to the bottom. The construction technique of all of the works is the same. The trunk parts are monolithic made, and are attached on neck and mouth. The ornamentation of the spheroconical vessels are usually seen on the upper parts. In a small number of pieces the ornamentation continues till the conical section. Rather, geometric, herbal and human figures like mask forms are used as decorative elements. It can be said that these spheroconical vessels belong to the Artukid Period of the current Southeast Anatolia area of the 12th-14thcentury

PDF

___

ADAHL, K. “Seven Spheroconical Vessels in Stockholm”, Museum of Mediterranean And Near Eastern Antiquities Medethavsmuseet, Bulletin 30, Stockholm 1997, s. 61.
ARTUK, İ. Mardin Artukoğulları Tarihi, İstanbul 1944
AYTAÇ, İ. Elazığ Müzesi’nde Bulunan Selçuklu Dönemine Ait Süslemeli Sırsız Mataralar”, Kırkambar, Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, S.3, Malatya 1991, s. 26-27.
AYTAÇ, İ. Elazığ Müzesi’ndeki Selçuklu Dönemi Sırsız Seramikleri (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1989.
BULUT, L. “Kabartma Desenli Samsat Ortaçağ Seramikleri”, Sanat Tarihi Dergisi VII, İzmir 1994, s. 1-18
BULUT, L. Samsat Ortaçağ İslami Devir Sırsız ve Tek Renk Sırlı Seramikler, (E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1991.
CRESWELL, K.A.C. A Bibliyography of the Architecture, Arts and Crafts of Islam, Cairo, 1960.
ÇORUHLU, Y. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Kürevi Konik Kaplar ve Yeni Dönem Kars-Ani Kazılarından Elde Edilen Örnekler” Anadolu ve Çevresinde Ortaçağ 4, Ankara 2010, s. 123- 158.
DAY, F. E. A Review of the Ceramic Arts. A History-in A Survey of Persian Art” Ars Islamica, V. XIXII, Michigan 1946, s. 13-48.
DUMARÇAY, J. “Eolipiles” Stria, Revue D’Art Oriental Et D’Archeologie, Tome XLII, Paris 1965, s.75
ETTİNGHAUSEN, R. “The Uses of Sphero-Conical Vessels in the Muslim East”, Journal of Near Eastern Studies, V. XXIV (January-October 1965), Chicago 1965, s. 218-229.
GARDIN, J.C. Lashkarı, Bazar, Uhe Residence Royale Ghaznevide, Tome XVIII, Paris 1963
GHOUCHANİ, A. -C. ADLE, “Sphero-conical Vessel As Fugga or A Gourd For Beer”, Muqarnas, An Annuel on Islamic Art And Architecture vol.9. Leiden 1992, s. 77.
HESTER, T.R. -R.F. Heizer-J.A. Graham, Field Method in Archaelogy, California 1975.
HİLDBURG, W.L. “Aeolipiles as Fire blowers”, Archaeologia 94, 1951, s. 27-55.
HOBSON, R.L. A Guide to the Islamic Pottery of the Near East, London 1932
HOUTSMA, M. (Çev: K. Burslan), Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1943.
JOUKOWSKY, M., Field Archaeology, Tools and Techniques of Field work for Archaeologists, Newyork 1980.
KARAMAĞARALI B. “Ahlat Seramik Ekolü”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi V, Ankara 1982, s. 391-462.
KARAMAĞARALI, B. “Ahlat’ta Bulunan Bir Çini Fırını”, Yıllık Araştırmalar Dergisi III, Ankara 1981, s. 67-70.
KOECHLİN, R. Memories De La Mission Archeologique De Perse, Tome XIX Paris 1928.
KÖPRÜLÜ, M.F. “Artuklular”, İslam Ansiklopedisi, C.1, İstanbul 1940, s. 617-625
KÜHNEL, E. Islamic Arts, Architecture, London 1963.
KÜHNEL, E. Islamiche Kleinkunst 1963.
MİGEON, G. L’Orient Musulman, Paris 1922.
MİGEON, G. Manual D’Art Musulman, Arts Plastiques Et Industriels, Tome II, Paris 1927.
MONTRAN, R. İslamın Yayılış Tarihi (VII-XI Yüzyıllar), Ankara 1981. ÖNDER, M. “Türk ve İslam Sanatında Kürevi-Konik Şeklinde Seramik Kaplar Üzerine Bir Araştırma”, Türk Etnografya Dergisi, S.XVI, Şereflikoçhisar 1977, s. 73-81.
ÖNEY, G. “1978-79 ve 81 Yılı Kazılarında Bulunan İslam Devri Buluntularıyla İlgili İlk Haber”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi I, İzmir 1982, s. 71-80.
ÖNEY, G. “1978-79 ve 81 yılı Samsat Kazılarında Bulunan İslam Devri Buluntularıyla İlgili İlk Haber”, Dokuz Eylül Üniversitesi, II. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildiri Özetleri”, (18-20 Kasım) 1982, İzmir, s. 23-24.
ÖNEY, G. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara 1992 (3. Baskı).
ÖNEY, G. Erken Dönem Anadolu Türk İslam Seramiği (12-14 Yüzyıllar), Antika, s. 27, İstanbul 1987, s. 16-22.
ÖNEY, G. Samsat Kazılarında 12-13. Yüzyıl Seramiği”, Dokuz Eylül Üniversitesi, II. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri (18-20 Kasım 1982), İzmir 1984, s. 218-227.
ÖSTER, K.K. Kunst Und Kunsthandwerk, Wien 1910
POPE, A.U. A survey of Persian Art, From Prehistoric Times to the Present V, V, London and New York 1938.
REİTLİNGER, G. Unglazed Relief Pottery FromNorthern Mesopotamia”, Ars Islamica, V. XV-XVI, Baltimore 1951.
SARRE, F. “Islamische Tongefasze aus Mesopotamien” Jahrbuch der Koniglich Preussischen Kunstsammlungen, jahr. XXVI, Heft II, Berlin 1905.
SARRE, F. Die Keramik Im Euphrat – Und Tıgrıs-Gebiet, Berlin 1921.
SARRE, F. Keramik, Und Andere Kleinfunde Der Islamischen Zeit von Baalbek, Leipzig 1925. SAUVAGET S.- J. Sauvaget, Poteries, Syro-Mesopotamiennes Du XIV Siecle, Tome I, Paris 1932.
SAUVAGET, S. “Tessons de Rakka “ , Ars Islamica, V. XIII-XIV, Michigan 1948, s. 34.
SEYRIG, H., Flacon? Grenades? Eolipiles?, Syria, XXXVI, Paris 1959, s. 81-89.
SOUSTIEL, Jean La Ceramique Islamique, Le Guide Du Connaisseur, Freiburg 1985.
STRZYGOWSKİ, J. Altai-İran Und Völkerwanderung, Leipzig 1917.
TUNÇEL, G. Anadolu’da Türk Devri Prese Süsleme Sırsız Seramikler (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1992.
TUNÇEL, G. “Matara Biçimi Sırsız Kaplara Anadolu’dan 12–13. Yüzyıla Ait Örnekler”, XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1999, s. 633–648, Levha 77–88.
TUNÇEL, G. “Anadolu’daki Barbutin Dekorlu Küpler”, Prof. Dr. Haluk Karamağaralı’ya Armağan, Ankara 2001, s. 237–262;
TUNÇEL, G. “XII-XIV. Yüzyıl Artuklu Kabartma Desenli Sırsız Seramikleri” Türkler 8, Ankara 2002, s. 114–125.
TUNÇEL, “G. Sırsız Seramik Sanatı” Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Ankara 2006, s. 525–531
TUNÇEL G. “Türk Sanatında Kuş Gövdesi Formunda Seramik Kaplar ve Fonksiyonları Üzerine”
EKEV, Academi Dergisi, Y. 15, S. 48, Ankara 2011, s. 411–419.