AHMED YESEVİ HİKMETLERİNİN DİL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BAZI MÜLAZAHALAR

Arifler Sultanı Hoca Ahmet Yesevî'nin hayatı, fikirleri ve öğretisi yüz yıllardır Türklerin manevi, sosyal ve edebi hayatını etkileye gelmiştir. Onun düşünceleri günümüze esasen Hikmetler şeklinde ulaşmıştır. Asırlar içerisinde dil ve ifadedeki bazı değişimlere bakmaksızın Hoca Ahmed Yesevî hikmetleri asıl ana mahiyetini muhafaza ettiğinden dolayı nice insanlara ilham kaynağı olmuştur. Hoca Ahmed Yesevî'nin takipçileri Ulu Pir'in hikmetlerini istinsah ederek divan haline getirmişler ve böylece "Divan-ı Hikmet" nüshaları oluşmuştur. Bu şekilde Türkistan Pirinin sonraki nesillere bıraktığı manevi değerler canlılığını korumuş, Hikmet geleneği de devam etmiştir. Tasavvufi Türk edebiyatının seçkin örneği olan bu eser yüz yıllardır Türklerin edebi-manevi hayatını yönlendirmektedir. Bugün dünyanın farklı kütüphanelerinde Türkistan Piri Hoca Ahmed Yesevî hikmetlerinin yer aldığı "Divan-ı Hikmet" eserinin çeşitli yazma ve matbu nüshaları bulunmaktadır. Hoca Ahmed Yesevî'den sonraki dönemlerde istinsah edilmiş olması, kâtipler tarafından ek ve düzeltmelere maruz kalarak dilinin sadeleştirilmesi "Divan-ı Hikmet"in dil incelemesini zorlaştırmaktadır. Buna rağmen her dönemde araştırmacılar Hoca Ahmed Yesevî hikmetlerinin dil özellikleri ile ilgili kendi fikir ve görüşlerini bildirmişlerdir. Hoca Ahmed Yesevî'nin millî medeniyet, dil ve edebiyat tarihindeki hizmetleri hiç kuşkusuz önemlidir. Yesevî hikmetlerinin dil, edebiyat, tarih ve tasavvuf yönünden tetkik edilmesi, objektif bir şekilde değerlendirilmesi Yesevîlik araştırmalarında güncel meselelerdendir. Bu yazıda Yesevî hikmetlerinin dil özellikleri hususunda bazı fikirlerimizi paylaşmak istiyoruz

SOME OPINIONS ON LINGUISTIC FEATURES VERSES KHOJA AHMAD YASSAWI

Life, ideas and teachings of great Turkic mystic and scholar Sultanul Arifin Khoja Ahmad Yassawi, influenced the spiritual, social and literary life of the Turks several centuries. His ideas reached to us mostly in the form of i.e. hikmats. Regardless of some changes in language and expression for centuries, wise poems of Khoja Ahmad Yasawi inspired many writers, because they keep the originality. Khoja Ahmad Yassawi’s followers copied mystical verses that are hikmats of great teacher. Thus, after the death of the great sheikh appeared work "Divan-i Hikmat". Thereby moral values of Khoja Ahmad Yassawi kept their viability for the next generation. Hikmats (wisdoms), which created by Khoja Ahmad Yassawi and his murids have been outstanding examples of Turkic Sufi literature, so they had directed of the Turkic literary-spiritual life hundreds of years. That work is an outstanding example of the mystical Turkic literature and directs the literary and spiritual life of the Turks have hundreds of years. Nowadays different manuscripts and printed copies of "Divan-i Hikmat" work are stored in various libraries of the world. Copied works of "Divan-i Hikmat" in subsequent periods of Khoja Ahmad Yassawi, simplifying the language and correction under the influence of additional clerks had difficulties in learning the language of "Divan-i Hikmat". Despite the changes in language and expression in the centuries, Yassawi's wisdoms keep their original character and have been the main source of inspiration for many poets. Thus, in a mystical and the literary surrounding of Turkestan, has become a tradition to write mystical poetry in imitation of the holy verses of Khoja Ahmad Yassawi. Thus it occured the school Hikmet. Undoubtedly the services of Khoja Ahmad Yassawi were important in the national civilization, the development of language and literature. If you look at any of the great works of the Turkic writer, then of course, you can see in it the influence Yassawi, or you can see a sincere respect for Yassawi. Therefore, study and objectively evaluate wisdoms of Ahmad Yassawi in terms of language, literature, history and Sufism, is an urgent problem in the area Yassawism must be evaluated objectively. And this task is actual and important not only in research of Yassawism, but also in the study of Turkic national spirituality and culture is also very necessary. Because, wisdoms and thinking of Khoja Ahmad Yassawi very influenced to the national culture of the Turks. For example, some scientists expressed own views on linguistic features of "Divan-i Hikmat" and the period of the Turkic language, which belongs to Hikmat. For example, according to the scientists, Yassawi wisdoms were more effective in the development of the Turkic language, and they were exemplary source of education, literature and Sufism. Authors in their works remembered with great respect the holy name of Khoja Ahmad Yassawi in the every period of history. In particular, the top ten sources of Yassawism as "Mir’at ul-qulub", "Hadiqat ul-arifin", "Javahir ulabrar", "Manba ul-abhar", "Jami al-murshid", "Hujjat ul-abrar", "Lamahat in nafahat ul-quds", "Samarat ul-mashayıh, "Hujjat uzzakirin" provides information on the life, activities, ideas Sufism, disciples and followers of Khoja Ahmad Yassawi. Recently, a lot of opinions on the role of Yassawi revealed in the history of Turkic literature. Together with this When talking about linguistic features of Khoja Ahmad Yassawi development of the Turkic language and literature. Indeed, in this regard the contribution of Khoja Ahmad Yassawi is unique. If we will view the gradual development of the Turkic language in Central Asia, we can observe the influence of Khoja Ahmad Yassawi in each period in the literature of this area, also respect for the ideas and opinions of Yassawi. This shows a sincerely of recognition in the works of Alisher Navai, Shaibani, Ubaidi. One of the main factors of Khoja Ahmad Yassawi, which played a major role in influencing other Turkic peoples, was Turkic national factor. That's why poetry Khoja Ahmad Yassawi was quickly reached to a wide audience and served to excite their spirit. Khoja Ahmad Yassawi in hikmats emphasizes that the Turkic language is very interesting language, which can enter in human's spiritual world; İn this language is very well described Quranic verses and Prophetic hadiths; so experts worship before the power of this language. Yassawi also encourages others to write in that language. For this reason the Turks to this day loves and respects of Khoja Ahmad Yassawi. So, start with Ahmad Yassawi this tradition continued, and it was proved that the Turkic language is ideal in the literary aspect. Thus, at all times, the researchers presented their ideas about language features of Yassawi wisdoms. In our opinion, to solve the language problem Yassawi's wisdoms, need find the oldest manuscripts of "Divan-i Hikmat". Firstly, on the basis of reliable lists, must create comparative text "Divan-ı Hikmat". Secondly, the original manuscripts are necessary to research in linguistic comparison with books like "Atabet ul-Hakayık", "Qutadgu Bilig" which belong to Karahanid period. Third, every ancient archaic words, phrases and concepts that take place in the "Divan-i Hikmat", especially to be considered. Fourth, the wise verses should be considered from the point of view of metric, rhythm, form. Fifth, in the study of linguistic features of Hikmat, also need to consider sources of Yassawism. Because valuable information about Ahmad Yassawi and Yassawism, also hikmats, which are listed in these sources, will help resolve the issue of language and the writer of "Divan-i Hikmat". Finally, Ahmad Yassawi wrote his works in his own language, has provided important services to the growth of the national language. Thus, when it comes to the progress of the Turkic language, we should never forget the name and works of Ahmad Yassaw

PDF

___

KAYNAKÇA
AKARPINAR, R.Bahar (2006). Divan-i Hikmеt ve etkileri / Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul;
BANARLI, Nihat Sami (1972). Resimli Türk edebiyatı (C.1), İstanbul: MEB yayınları;
BARKAN, Ömer Lutfi (1942). Kolonizatör Türk Dervişleri. Vakıflar Dergisi II;
BOROVKOV, A.K. (1948) Oçerki po istorii Uzbekskogo yazıka (Opredeleniye Yazika Hikmatov Ahmeda Yasevi), Sovetskoye vostokovedeniye (C.5), Moskova-Leningrad, s. 229-250;
BOZKURT, Fuat (2005). Türklerin Dili, İstanbul: Kapı Yayınları;
BROCKELMANN, Carl (1917). Alis Qissai Jusuf. Berlin;
CAFEROĞLU, Ahmed (1964). Türk Dili Tarihi (C.II), İstanbul: Edebiyat Fakültesi yayınları;
COŞAN, Esad (1971). Haci Bektas-i Veli. Makalat, Ankara;
ÇAĞATAY, Tahir Şakir (1939). Türkistan Türk millî mefkûresi ve Ali Şir Nevâî. Bеrlin.
EMRE, Yunus (2004). Divan ve Risaletu’n-nushiyye. Haz. Mustafa Tatçı, Ankara;
ERASLAN, Kemal (1983). Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
ERASLAN, Kemal (1989). “Ahmed Yesevî”, DİA, İstanbul, II.
ERCİLASUN, Ahmed Bican (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları;
FITRAT, Abdurrauf (2000). Seçme eserler (haz. Prof. Dr. H.Baltabaev). (C.II), Taşkent: “Maneviyat”.
GARBUZOVA, V.S (1960). Türk edebiyatı klasikleri, Taşkent;
GEMALMAZ, Dr. Efrasiyap (1994). Ahmedi Yesevî’nin Hikmetlerinin Dili. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy: 1, Erzurum, s.4-18.
GIBB, Elias A. (1958). A History of Ottoman Poetry. London: Nachdruck;
GORDLEVSKY, V.A. (1960). İzbranniye soçineniya (C.1), İVL, Moskova: Yazık i literatura;
HACIZADE, Naile (1997). “Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i ve Nasıreddin Rabguzî’nin Kısasü’lEnbiya İsimli Eserinin Karşılaştırmalı Dil Özellikleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 3, Konya;
HAKİMCANOV, Ferid (1993). Ahmed Yesevî ve Orta Çağ İdil boyu edebi dili // Milletlerarasi Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu bildirileri, 26-29 Mayis, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
HAKİMOV, M. (2003). XI-XIII asırlarda Orta Asya’daki Türkçe kaynaklar ve onların kitabet hususiyetleri // “Edebiyat Közgüsü” ilmi mecmuası, sy.7, s.34,43.
HAKKULOV, İbrahim. (1995). Özbеk tasavvuf şiirinin şekillenmesi ve terakkiyati, Doçentlik tezi, Taşkеnt: Özbekistan İlimler Akademisi Ali Şir Nevâî Edebiyat Enstitüsü;
HASAN, Nadirhan (2004). XVI asr Özbеk edebiyatında Yesevîlik ananeleri, Özbеk Dili ve Edebiyatı, sy.2, Taşkеnt: Fen yayınevi, s.26-34;
HASAN, Nadirhan (2010). “Nesayim ul-muhabbet”te Hoca Ahmed Yesevî ve takipçileri. Özbеk Dili ve edebiyatı, sy.5, Taşkеnt: Fen yayınevi, s.25-31;
HASAN, Nadirhan (2012). Yesevîliğe dair menbalar ve "Divan-i hikmet". Taşkеnt: “Akadеmnashr” yayınevi. HAYITMETOV, Abdukadir (1997). Edebi mirasımız ufukları, Taşkent: “Okituvçi”, s.94.
İNAN, Abdülkadir (1998). Makaleler ve incelemeler (C.II), Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları;
İSABEK, Bahtiyar (1994). Sayram. Taşkent: “Kamalak” yayınevi;
İŞMUHAMEDOVA, Meryem (1995). “Divan-ı Hikmet”in el yazmaları. Doktora tezi, Taşkent.
KADİROV, Pirimkul (2005). Dil ve El. Timurlular dönemindeki mümtaz edebi dilimiz muammaları. Taşkent: Okituvçi;
KAHRAMAN, Bahattin (2009). Burhaneddin-ı Belhî'nin Çağatayca Şiirleri. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 4/2, Winter, Ankara/Turkey, www.turkishstudies.net p.639-671.
KARAHAN, Abdülkadir (1985). XIV y.y. sonlarına kadar Türk kültürü ve edebiyatı. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları;
KAZAR, Mehmet (1999). Ahmed Yesevî’de dil ve şekil hususiyetleri, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 13 Erzurum, s.69-72.
KÖPRÜLÜ, Fuad. (1989) Edebiyat araştırmaları, İstanbul: Ötüken yay.;
KÖPRÜLÜ, F. (1991) Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Diyanet Yay.;
KÖPRÜLÜ, F. (2004) Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ yay.;
KÖPRÜLÜ, F. (1940). “Ahmed Yesevî”, İslam Ansiklopedisi (İA.) (C.I). İstanbul: MEB yay., s.210- 213.
MAMATKULOV, M. (2006) Kadim Türk edebiyatında dörtlük ve mersiye, Taşkеnt;
MELIORANSKİ, P. (1913) Ahmed Yesewi // Encyclopedie de l’Islam. (Tome I), A-D, Leyde-Paris;
MENZEL, Th. (1925) Das Bektaschi-Kloster Sejjid-i Ghasi (Mitteilungen der Seminars fur Orientalisce Sprachen, Jahrgang XXVIII, Abt, 2, Berlin);
NEVÂÎ, Ali Şir (2001). Mükemmel Eserler Toplamı. (C.17). Nesayim ul-muhabbet. Taşkent: Fen yayınevi;
NURMURADOV, Yoldaş (1993). Yesevî hikmetleri Vambery tercümesinde. Özbеk Dili ve Edebiyatı, sy.5, Taşkеnt: Fen yayınevi, s.31-33;
OCAK, Ahmed Yaşar (1999). Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim yay.;
Özbek Sovyet Ansiklopedisi (1971) (C.1), Taşkent: Özbek Ansiklopedisi Yayınevi;
ÖZKAN, Mustafa (2004). Tarih İçinde Türk Dili, İstanbul: Filiz Kitabevi.
ÖZTURK, Yaşar Nuri (2000). Yesevîlik // Yesevîlik bilgisi. Haz. Cemal Kurnaz, Mustafa Tatçı. Ankara: MEB yay.;
SIBGATULLİNA, Elfine (1996). “Ahmed Yesevî Hikmetlerinin Tatar Edebiyatında Akisleri”. Ahmed-i Yesevî: Hayatı-Eserleri-Fikirleri-Tesirleri. (haz. Prof. Dr. M.Şeker, N.Yılmaz) İstanbul: Seha neşriyat;
ŞEYHZADE, Maksud (1973). Eserler (C.5), Taşkеnt: “Edebiyat ve Sanat” yayınevi;
TAHRALI, Mustafa (1992). Yunus Emre’nin şiirlerinde tasavvufi mefhumlar akisleri, Kubbealti Akademik Mecmuasi. İstanbul, sy.1;
TİMURTAŞ, Faruk Kadri (2000). Tarih içinde Türk Edebiyatı, İstanbul: Boğaziçi Yay.;
TOGAN, Z.V. (1953) “Yesevîliğe Dair Bazı Yeni Malumat”, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul: 1953, s.528-529;
TOYÇIЕV, Ummet (1999). Ahmad Yesevî ve Özbеk şiir yapımı. Özbеk Dili ve Edebiyatı, Taşkеnt: Fen yayınevi, sy.2;
TURSUNOV, U., ORINBOЕV B., ALIЕV A. (1995) Özbеk edebi dilinin tarihi. Taşkеnt: Okituvçi; Türk dünyası el kitabi (1976), Ankara: T.K.A.E.;
ÜLKEN, Hilmi Ziya (2004), Türk tefekkür tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
ÜŞENMEZ, Dr. Emek (2012). “Divan-ı Hikmet’in dili üzerine düşünceler”. Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Sempozyumu. (Bağcılar Belediyesi 20-21 Şubat 2010). Bağcılar, İstanbul, s.170- 178.
ÜŞENMEZ, Emek (2008). Tün sözü üzerine. Turkish Studies -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 3/1, Winter, Ankara/Turkey, www.turkishstudies.net p.399-404.
VAMBERY, H. (1975) Cagataische Sprach-Studien. Neudruck 1975 der Ausgabe Leipzig 1867. Amsterdam: Philo Press;
VAMBERY, Hermann (1990). Buhara yahud Maveraünnehir tarihi. Taşkent;
YESEVÎ, Hoca Ahmed (2004). Divan-i hikmet. Yeni bulunan hikmetler (yay. haz. N.Hasan) Taşkеnt: “Maveraünnehir” yayınevi;
YESEVÎ, Hoca Ahmed (2006). Divan-ı Hikmet. (yay. haz. Prof. Dr. İbrahim Hakkul, Dr. Nadirhan Hasan). Taşkent: “Maveraünnehir” yayınevi.
YESEVÎ, Ahmed (1991). Hikmetler. (yay. haz. Dr. İbrahim Hakkul) Taşkent: Edebiyat ve Sanat yayınevi;
YILDIZ, Hüseyin (2011). Divan-ı Hikmet’te İkilemeler Üzerine. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler dergisi International Journal of Social and Economic Sciences 1 (1): 41-46.
YILMAZ, A. (1993) Ahmed Yesevî’nin hikmetleri ile Yunus Emre’nin şiirlerinde tasavvufî muhteva benzerlikleri / Diyanet İlmi Dergisi, C.29, sy.4;