Memlüklerde İlmî Hayat ve Kadınların İlmî Hayattaki Yeri
“Türk Devleti” diye isimlendirilen Memlükler Devleti, günümüze ulaşan çok sayıdaki ansiklopedik çapta edebî, tarihî, dinî ve biyografik eserleriyle dikkat çekmektedir. Bu durum söz konusu dönemin büyük bir ilmî hareketliliğe sahne olduğunu göstermektedir. Mısır'da Memlükler devrinde görülen ilmî uyanışı, Abbâsî hilafetinin Mısır'da yeniden ihyasına bağlayanlar olduğu gibi, bunu Moğol istilası neticesinde diğer İslam ülkelerinden pek çok âlimin Mısır'a göç etmesi ile ilişkili görenler de vardır. Esasen bu olguyu Memlük sultan ve emîrlerinin ilme ve ilim adamlarına vermiş oldukları değerle izah etmek de mümkündür. Neden her ne olursa olsun İslâmî ilimlerin her branşında yetişen âlimler, telif edilen eserler, kurulan darülhadis ve medreseler, yetiştirilen talebeler bu dönemdeki ilmî hayata şahitlik etmektedir. Bu dönemde erkeklerin yanında kadınlar da ilmî hayatta etkin rol oynamışlardır. Hadis ilmi başta olmak üzere kadınlar, evlerde, bahçe ve camilerde düzenledikleri ilim meclislerinde pek çok ders okutmuşlardır. Memlükler döneminde kadınların sosyal hayata katılımlarında Türk kültürünün izleri açıkça görülebilir. Nitekim söz konusu dönemin toplumsal yapısında kadınların sosyal statülerini görmek için onlara verilen lakaplara göz atmak yeterli olacaktır. Memlük yöneticilerinin hanımlarına büyük bir değer verdiği ve aslen kendilerine mahsus bir şeref unvanı olan “havend (hond)” lakabını onlar için de kullandıkları bilinmektedir. Gerçi birkaç istisna dışında bu dönemde kadınlar siyasî alanda pek fazla ön plana çıkmamışlardır. Bununla birlikte onların özellikle ilmî, içtimaî, mimarî vb. alanlarda etkin bir rol oynadıkları söylenebilir.
Scholarly Life in Mamluk Sultanate and Women’s Place in Scholarly Lif
The Mamluks State, which is named as “the Realm of the Turks”, attracts attention with its numerous encyclopedic literary, historical, religious and biographical works. This shows that the period in question was a scene of great scholarly activity. There are those who link the scholarly revival of the Mamluks in Egypt to the revival of the Abbasid caliphate in Egypt, or those who link it with the migration of many scholars from other Islamic countries to Egypt as a result of the Mongol invasion. In fact, it is possible to explain this phenomenon with the value that the Mamluk sultans and emirs gave to scholars and science itself. Regardless of the reason, the scholars that are trained in all branches of Islamic sciences, the compiled works, the established darülhadis and madrasahs and the grown students witness the scientific life in this period. In this period, women played an active role in scientific life as well as men. Women have taught many courses, especially Hadith, in homes, gardens and mosques. The traces of Turkish culture can be clearly seen in the participation of women in social life during the Mamluk period. As a matter of fact, in order to see the social status of women in the social structure of this period, it is enough to look at the nicknames given to them. It is known that the Mameluke rulers attach great importance to their ladies and use the nickname “havend (hond)”, which is an honor of their own, for them. However, with few exceptions, women did not come to the forefront in the political sphere. On the other hand, it can be said that they play an active role especially in scholarly, social and architectural fields.
___
- 1.‘Aynî, M. (1998). es-Seyfü’l-Mühenned fî Sîreti’l-Meliki’l-Müeyyed. thk. Muhammed Şeltût- Muhammed M. Ziyâde, Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye.
- 2.Âşûr, S. A. (1992). el-Müctemaʻu’l-Mısrî fi asri selâtîni’l-Memâlîk. Kahire: Dâru’n-Nehdati’l- Arabiyye.
- 3.Ayaz, F. Y. (2015). Memlükler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları. Aydınlı, A. (1991). Amre bint Abdurrahmân. TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (c. 3, ss. 95-96). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
- 4.Birzâlî, K. (2006). el-Müktefî ‘alâ Kitâbi’r-Ravzateyn. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: el- Mektebetü’l-Asriyye.
- 5. Düzenli, A. (2018). Memlükler Döneminde Medreseler (648-923/1250-1517). Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans, ed: Fuat Aydın vdğr., İstanbul: Mahya Yayınları.
- 6.Emiroğlu, N. (2017). “Kadınların Hadis Okuttuğu Mekânlar: el-Câmiu’l-Muzafferî Örneği”. İslâm Araştırmaları Dergisi, (37): 33-70.
- 7.Emiroğlu, N. (2019). Türk (Bahrî) Memlüklerde Hadis İlmi (Hicri VII-VIII. Asırlar). Yayınlanmamış doktora tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
- 8.Eren, M. (2003). “Kadınların Hadis İlmine Katkıları”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 44(1): 83-110.
- 9.Hasan el-Bâşâ. (1989). el-Elkâbü’l-İslâmiyye fi’t-Tarih ve’l-Vesaik ve’l-Âsâr. Kahire: ed-Dâru’l- Fenniyye.
- 10.Hüseynî, M. (1998). Zeylü Tezkireti’l-huffâz li’z-Zehebî, (Zeylü Tezkireti’l-huffâz içinde). thk. Zekeriyya Ümeyrât, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
- 11.İbn Habîb, H. (1982). Tezkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh. Kahire: el-Hey’etü’l- Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb.
- 12.İbn Hacer, A. (1994). el-Mecma‘u’l-müesses li’l-Muʻcemi’l-müfehres. I-IV, thk. Yûsuf Abdurrahmân el-Mer‘aşlî, Beyrut: Daru’l-Ma‘rife.
- 13.İbn Hacer, A. (1997). ed-Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine. I-IV, thk. Abdülvâris M. Ali, Beyrut.
- 14.İbn Hacer, A. (1998). İnbâü’l-gumr bi ebnâi’l-‘umr. I-IV, thk. Hasan Habeşî, Kahire.
- 15.İbn Râfîʻ, M. (1982). el-Vefeyât. nşr. Salih Mehdî Abbâs-Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-II, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
- 16.İbnü’l-‘İmâd, A. (1993). Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, I-X, thk. Abdülkadir el-Arnaûd, Mahmûd el-Arnaûd, Dımaşk.
- 17.İbnü’l-Verdî, Ö. (1996). Târîhu İbni’l-Verdî (Tetimmetü’l-muhtasar fî ahbâri’l-beşer). I-II, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
- 18.İsnevî, A. (1987). Tabakâtü’ş-Şâfiʻiyye. thk. Kemâl Yusuf el-Hût, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
- 19.Kalkaşendî, A. (1922). Subhü’l-a‘şâ fî sınâʻatil-inşâ. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye.
- 20.Kehhâle, Ö. R. (1994). A‘lâmü’n-nisa fî ‘âlemey el-‘arab ve’l-İslâm. I-V, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
- 21.Kemâlüddîn, M. (1990). el-Hareketü’l-‘ilmiyye fî Mısr fî devleti’l-Memâlîki’l-Çerâkise. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb.
- 22.Kettânî, M. A. (1982). Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu‘cemü’l-me‘âcim ve’l-meşyahât ve’lmüselselât.thk. İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
- 23.Kopraman, K. Y. (1992). Memlûkler Döneminde Mısır’da Sosyal Hayat. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VII, İstanbul.
- 24.Kortantamer, S. (2002). Memlûk Toplumunda Kadınu. Türkler, V, Ankara, s. 406-413.
- 25.Kütübî, M. (1973). Fevâtü’l-Vefeyât ve’z-zeyl ʻaleyhâ. thk. İhsan Abbâs, I-V, Beyrut: Dâru Sâdr.
- 26.Ma‘tûk, S. Y. (1997). Cuhûdü’l-Mer’e fî rivâyeti’l-hadîs. Beyrut: Daru’l-Beşairi’l-İslâmiyye.
- 27.Ma‘tûk, S. Y. (2000). İlmü’l-hadîs fî Mekketi’l-Mükerreme hılâle’l-asri’l-Memlûkî 648-923. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân.
- 28.Makrîzî, A. (1998). Kitâbü’l-mevâiz ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr (el-Hıtat). I-IV, thk. Halil el-Mansûr, Beyrut: Dârul-Kütübi’l-‘İlmiyye.
- 29.Makrîzî, A. (2002). Dürerü’l-‘ukûdi’l-ferîde fî terâcimi’l-a‘yâni’l-müfîde. I-IV, thk. Mahmûd el- Celîlî, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
- 30.Nebbâhîn, A. S. (1981). Nizâmü’t-terbiyyeti’l-İslâmiyye fî asri devleti’l-Memâlîk fî Mısr. Dâru’l- Fikri’l-‘Arabî.
- 31.Nu‘aymî, A. (1990). ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. I-II, Beyrut.
- 32.Özkan, H. (2012). Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları. Safedî, H. (2000). el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa, I-XXIX, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
- 33.Sehâvî, M. (1997). el-Cevahir ve’d-dürer fî tercemeti şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. I-III, thk. İbrahim Bâcis Abdülmecîd, Beyrut: Dâru İbn Hazm.
- 34.Sehâvî, M. (t.y.). ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li ehli’l-karni’t-tâsi‘. I-XII, Kahire.
- 35.Suyûtî, A. (1927). Nazmü’l-‘ikyân fî a‘yâni’l-a‘yân. thk. Philip K. Hıttî, Beyrut: el-Mektebetü’l- ‘İlmiyye.
- 36.Suyûtî, A. (1989). Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. I-II, thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
- 37.Suyûtî, A. (1997). Hüsnü’l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve’l-Kâhira. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
- 38.Şevkânî, M. (1348). el-Bedrü’t-tâli‘ bi-mehâsini men ba‘de’l-karni’s-sâbi‘. I-II, Kahire: Dârü’l- Kitâbi’l-İslâmî.
- 39.Şeyh, A. (1994). el-Hâfız ez-Zehebî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem.
- 40.Tâceddin es-Sübkî, A. (1992). Tabakâtü’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed Tanâhî- Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire: Dâru’l-Hicr.
- 41.Yılmaz, M. (2008). İbn Hacer’in Hocaları Bağlamında Kadın Hadisçiler. Ankara: Araştırma Yayınları.
- 42.Yiğit, İ. (1991). Siyasî-Dinî-Kültürel Sosyal İslâm Tarihi: Memlûkler. İstanbul: Kayıhan Yayınevi.
- 43.Yiğit, İ. (2002). “Memlûkler Dönemi (1250-1517) İlmî Hareketine Genel Bir Bakış”. Türkler. V, s. 748-756, Ankara.
- 44.Yiğit, İ. (2004a). Memlükler. TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (c. 29, ss. 90-97). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
- 45.Yiğit, İ. (2004b). “Memlükler Zamanında (1250-1517) Kadın”. Diyanet İlmî Dergi. 40(2): 131-144.
- 46.Yiğit, İ. (2015). Memlükler. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
- 47.Yusuf el-Attârî, C. (2010). Hareketü’t-te’lîfi’l-ilmî fî Mısr ve’ş-Şam fi’l-asri’l-Memlûkî el-evvel. Amman: Dâru’l-Fikr.
- 48.Zehebî, M. (1985). Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnaût vdğr., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
- 49.Zehebî, M. (1988). el-Mu‘cemü’l-muhtas bi’l-muhaddisîn. thk. Muhammed el-Habîb el-Heyle, Taif: Mektebetü’s-Sıddîk.
- 50.Zehebî, M. (1990). Mu‘cemü şüyûhi’z-Zehebî. thk. Rûhiyye Abdurrahman es-Süyûfî, Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye.
- ISSN: 2667-5544
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Başlangıç: 2006
- Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ
Sayıdaki Diğer Makaleler
Gönenli Mehmet Efendi’nin Hayatı, Kişiliği ve Eğitim Anlayışı
Niyâzî-i Mısrî’nin İzinde: Gülzâr-ı Mısrî
Kur’an Kırâatı ile Arap Dilbilimi Münasebeti Üzerine
Memlüklerde İlmî Hayat ve Kadınların İlmî Hayattaki Yeri
Muhammet YILMAZ, Nagihan EMİROĞLU
Yahudi Kutsal Yazılarına Karşı Orta Çağ Müslüman Polemikleri
Etvâr-ı Seb‘a Geleneği ve Vâhib Ümmî’de Etvâr-ı Seb‘a
İbn Hacer El-Askalânî’nin Kur’an Tefsiri ve İlimlerine Yaklaşımı -Fethu’l-Bârî Bağlamında