II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE İLKÖĞRETİM OKULLARINDAKİ DERS KİTAPLARI ve TARİH ÖĞRETİMİ

Sultan II. Abdülhamid döneminde eğitim sisteminde, müfredatta ve eğitim tekniklerindeki değişim/dönüşümlerin yanısıra okutulan ders kitaplarında da hem biçim/format hem de içerik açısından farklılaşmaya gidilmesi zorunlu hale gelmiştir. Tanzimat yıllarından itibaren yeniden yapılandırma süreci içerisine dahil edilen ilköğretim anlayışı doğrultusunda kaleme alınan ders kitaplarının, siyasal–askeri–ekonomik yararcılık ilkelerine dayalı genel eğitim anlayışından farklı bir üslup ve içerikte telif edilmediği söylenebilir. Bu bağlamda araştırmanın temel problemi; siyasal hedefin; vatanseverlik duygusu kazandırılarak patrimonyal devlet anlayışının güçlendirilmesi ve ekonomik hedefin; üretken bireyler yetiştirilerek endüstriyel/tarımsal kalkınmanın gerçekleştirilmesi şeklinde belirlendiği bir dönemde bunların ders kitaplarına yansıtılma şeklini ortaya koymaktır. Eğitim kurumları ile toplum, siyaset ve kültür arasındaki güçlü irtibatın bilinci doğrultusunda Sultan II. Abdülhamid devrinde (1876-1909) kaleme alınan ilköğretim ders kitaplarında; siyasi rejimin nasıl algılandığını, devletin içinde bulunduğu dağılma ve geri kalmışlık sürecinde hükümdar ve makbul bireyin tanımlarının ne şekilde yapıldığını ortaya koymak araştırmanın temel hedefidir.Anahtar Kelimeler: Sultan II. Abdülhamid, Ders Kitapları, İlköğretim, Saltanat, Ahlâk, Vatan, Tarih Öğretimi COURSE BOOKS and HISTORY EDUCATION in the ELEMENTARY SCHOOLS DURING the REIGN of ABDULHAMID IIAbstract: Central government is in a position that the transformation of the overall education system, curriculum and educational methods, both the format and contents of the course books studied by students had to be changed as part of the Western style reform movement during the period of Sultan Abdulhamid the Second. One could hardly expect that the course books written in line with the mentality shaped up since Tanzimat period to accommodate the content and style that is indifferent to the general education mentality based on political-military-economic pragmatism principles in keeping with the period in question. In this respect the main issue of the study is to identify the ways in which the political economic goals are reflected in the course books of the period where such goals were primarily based on the strengthening of the patrimonial state mentality through the promotion of a sense of patriotism and the development of industrial/agricultural economy through raising productive individuals. Considering the strong connection between the educational institutions and society, and politics and culture, the main goal of the present study is to establish how the political regime was being perceived in the primary school course books written during the reign of the Sultan Abdulhamid the Second (1876-1909), and how the ruler and an acceptable individual was being described in an age where the empire was being disintegrated and in a state of utter backwardness.Keywords : Abdülhamid II, Course Books, Elementary Education, Reign, Ethics, Homeland, History Education

Anahtar Kelimeler:

Sultan II. Abdülhamid, Ders Kitapları, İlköğretim, Saltanat, Ahlâk, Vatan, Tarih Öğretimi

-

Central government is in a position that the transformation of the overall education system, curriculum and educational methods, both the format and contents of the course books studied by students had to be changed as part of the Western style reform movement during the period of Sultan Abdulhamid the Second. One could hardly expect that the course books written in line with the mentality shaped up since Tanzimat period to accommodate the content and style that is indifferent to the general education mentality based on political-militaryeconomic pragmatism principles in keeping with the period in question. In this respect the main issue of the study is to identify the ways in which the political economic goals are reflected in the course books of the period where such goals were primarily based on the strengthening of the patrimonial state mentality through the promotion of a sense of patriotism and the * Söz konusu çalışma, 25-27 Haziran 2014 tarihleri arasında Sakarya Üniversitesi’nde gerçekleştirilen Uluslararası Tarih Eğitimi Sempozyumu’nda sunulan bildirinin genişletilmiş halidir. ** Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü. E-posta: arzu.nurdogan@marmara.edu.tr development of industrial/agricultural economy through raising productive individuals. Considering the strong connection between the educational institutions and society, and politics and culture, the main goal of the present study is to establish how the political regime was being perceived in the primary school course books written during the reign of the Sultan Abdulhamid the Second (1876-1909), and how the ruler and an acceptable individual was being described in an age where the empire was being disintegrated and in a state of utter backwardness.

Keywords:

Abdülhamid II, Course Books, Elementary Education, Reign, Ethics, Homeland, History Education,

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (Boa)
HH., Nr. 10151, 22340.
C 1263 / 14.6.1847, İ. Meclis-i Vâlâ, Nr. 2036.
C 1263 / 26.5.1847, İ. Meclis-i Vâlâ, Nr. 2015.
R 1263 / 5.4.1847, İ. Dâhiliye, Nr. 7370.
N 1264 / 26.8.1848, İ. Dâhiliye, Nr. 9313.
Z 1276 / 10.7.1860, İ. Dâhiliye, Nr. 30972.
Tarihsiz, İ. Meclis-i Vâlâ, Nr. 24886.
Tarihsiz, İrade Meclis-i Vâlâ, Nr. 10938.
Z 1324 / 1.2.1907, MF. İBT., 185 / 113.
Kitap ve Makaleler
A.Rıza. (1312 / 1894  1895). Kızlara Mahsûs Hıfz-ı Sıhhat. İstanbul.
A.Rıza. (1315 / 1897 – 1898). Kızlara Mahsûs İdâre-i Beytiyye. B:2, Kitap: 2. İstanbul.
Abdi Kamil. (1302/1885-1886). Elifbâ. Dersaâdet.
Abdurrahman Şeref. (1316 / 1898 – 1899). İlm-i Ahlâk. İstanbul.
Adıvar, A. Adnan (1943). Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul : Maarif Vekaleti.
Ahmed Rasim. (1306 / 1888  1889). Küçük Tarih-i Osmanî. Birinci senesi. İstanbul.
___________. (1310 / 1892  1893). Küçük Tarih-i Osmanî. İkinci senesi. İstanbul.
Akyüz, Yahya. (1994). Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e). İstanbul : Kültür Koleji.
Akyol, İ. Hakkı. (1940). “Tanzimat Devrinde Bizde Coğrafya ve Jeoloji”. Tanzimat I. Yüzüncü Yıl Münasebetile, İstanbul : Maarif Matbaası.
Ali Cevad. (1308 / 1890 – 1891). Muhtasar Târîh-i İslâm. İstanbul.
Ali Nazima. (1309 / 1891 – 1892). Târîh-i Nâzima. Küçük Târîh-i Osmânîdir. Dersaâdet.
Ali Seyyidi. (1332 / 1913 – 1914). Musahebât-ı Ahlâkiye. İstanbul.
Ali Tevfik. (1305 / 1887  1888). Yeni Coğrafya. İstanbul.
Antel, S. Celal. (1940). “Tanzîmât Maarifi”. Tanzîmât I. Yüzüncü yıldönümü münasebetile. İstanbul : Maarif Matbaası, s. 444-462.
Ateşîzâde M. Bedreddin. (1309/1891-1892). Risâle-i İmlâ. İstanbul.
Ayşe Sıdıka. (1313 / 1895 – 1896). Usûl-i Talîm ve Terbiye. İstanbul.
Behram Münir. (1321 / 1903). Muhtasar İdâre-i Beytiyye. İstanbul.
Baymur, Fuat. (1947). İlk Okuma ve Yazma Öğretimi. İstanbul : İnkılap Kitabevi.
Berkes, Niyazi. (1973). Türkiye’de Çağdaşlaşma. Ankara : Bilgi Yay.
Beydilli, Kemal. (1995). Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütübhanesi (1776 – 1826). İstanbul: Eren Yay.
Boyd, William–King, Edmund J. (1928). The History of Western Education. London : A & C Black.
Bumin, Kürşat. (1983). Batı’da Devlet ve Çocuk. İstanbul : Patika Yay.
Çıkar, Mustafa. (2001). Von der Osmanischen Dynastie zur Türkischen Nation. Politische Gemeinschaften in osmanich-türkischen Schulbüchern der Jahre 1876 – 1938. Darmstadt : Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Çiçek, Kemal. (1995). “Tanzimat ve Şer’iât. Namaz Kılmayanlar ve İçki İçenlerin Takip ve Cezalandırılması Hakkında Kıbrıs Muhassılı Mehmet Tal’at Efendi’nin İki Buyruldusu”. Toplumsal Tarih, S. 15, s. 22 – 27.
Doğan, Nuri. (1994). İlk ve Orta Dereceli Okul Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876 – 1918). İstanbul : Bağlam Yay.
Düstûr. Cüz-i Sâni, İstanbul, 1289 / 1872 - 1873.
Düstûr. Cüz-i Sânî, Dersaâdet, 1289 / 1872 – 1873.
Easton, David & Dennis, Jack. (1969). Children in the Political System: Origins of Political Legitimacy. New York : San Francisco.
“Education, sociology of”. (1994). The Concise Oxford Dictionary of Sociology. (ed.) Gordon Marshall, Oxford – New York, s. 142 – 143.
Eğriboz, Ali İrfan. (1323/1894-1895). Çocuklara Ta’lîm u Fezâil-i Ahlâk. İstanbul.
Ergin, Osman. (1977). İstanbul Mektebleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri Dolayısiyle Türkiye Maarif Tarihi, C. 1 – 2. İstanbul : Eser Matbaası.
Ergün, Mustafa– Duman, Tayyip. (1996). “19. yüzyılda Osmanlı Askeri Okullarının Ders Programları ve Ders Kitabları”. Yeni Türkiye. Eğitim Özel Sayısı. Ocak – Şubat, s. 494 – 511.
Fortna, Benjamin C. (2005). Mekteb-i Hümayun. Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslam, Devlet ve Eğitim. (Çev.) Pelin Siral. İstanbul : İletişim Yay.
Heywood, Colin. (2003). Baba Bana Top At! Batı’da Çocukluğun Tarihi. (Çev.) Esin Hoşsucu. İstanbul : Kitap Yay.
"History as Subject Matter" (1982). Encyclopedia of Educational Research. (ed.) Harold E. Mitzel, C. 2. New York – London, s. 803 – 808.
Hüseyin Hıfzı. (1322 / 1904). Hülâsa-i Tarih-i Osmanî. Dersaâdet.
Itzkowitz, Norman. (1989). Osmanlı İmparatorluğu ve İslami Gelenek. (Çev.) İsmet Özel. İstanbul : Çınar Yay.
İbrahim Hakkı. (1308 / 1890-1891). Zübde-i Tarih-i Osmanî. İstanbul.
İbrahim Hakkı. (1308 / 1890  1891). Küçük Osmanlı Tarihi. İstanbul.
İhsanoğlu, Ekmeleddin. (1992). “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı”. 150. Yılında Tanzimat. (der. Hakkı D. Yıldız). Ankara : TTK, s. 335 – 395.
Kafadar, Osman. (1997). Türk Eğitim Düşüncesinde Batılılaşma, Ankara : Vadi Yay.
Karpat, Kemal. (2002). Osmanlı Modernleşmesi. Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus. (Çev.) Akile Z. Durukan–Kaan Durukan. Ankara : İmge Yay.
Kazamias, M. Andreas. (1966). Education and the Quest for Modernity in Turkey. London : George Allen & Unwin Ltd.
Kocamanoğlu, Emine. (1999). “Eğitim Hakkında Görüşleri ve Ayşe Sıdıka Hanım”. Tarih ve Toplum. S. 189, s. 51 – 55.
Kreiser, Klaus. (1992). “Das Turkische Schulbuch vom 19. Jahrhundert bis zur Gegenwart”, Turquie. Livres d’hier, Livres d’aujourd’huı. (ed.) Paul Dumont. Strasbourg, 1992, s. 25 – 41.
Kuran, Ercüment. (1981). “Osmanlı İmparatorluğu’nda İnsan Hakları ve Sadık Rıfat Paşa”. 8. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 11 – 15 Ekim 1976), C. 2. Ankara : TTK.
Kurdakul, Necdet. (1989). “Mehmet Sadık Rifat Paşa”. Tarih ve Toplum, S. 71, s. 312 – 317.
Laurie, Sean S. (1903). Studies in the History of Educational Opinion from the Renaissance, Cambridge : The University Press.
Mahmud Cevad. (2001). Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. Ankara : Yeni Türkiye Yay.
Mardin, Şerif. (1991). Türk Modernleşmesi. Makaleler 4. İstanbul : İletişim Yay.
___________. (1996). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. The Genesis of Young Ottoman Thought. (Çev.) Mümtazer Türköne, Fahri Unan ve İrfan Erdoğan. İstanbul : İletişim Yay.
___________. (1974). “Super Westernization in Urban Life in the Ottoman Empire in the Last Quarter of the Nineteenth Century”. Turkey : Geographic and Social Perspectives. (ed.) Peter Benedict-Erol Tümertekin-Fatma Mansur. Leiden : E. J. Brill, s. 403-446.
Mehmed Ârif. (1309 / 1891 – 1892). Küçük Kırâat-ı Fennîye. İstanbul.
Mert, Özcan. (2000). “Selim Sabit Efendi ve “Muhtasar Tarih-i Osmani” İsimli Eseri”. Uluslararası Vize Tarih ve Kültür Sempozyumu (Vize/ 28.4.2000). Türkiye’nin İlk Pedagogu Vize’li Selim Sabit Efendi. İstanbul : Beta Yay., s. 103 – 104.
Mülahhas Tarih-i Osmanî. (1315 / 1897). İstanbul.
Nurdoğan, Arzu M. (2005). Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922). Yayınlanmamış doktora tezi. Marmara Üniversitesi.
Ocak, A. Yaşar. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15. – 17. Yüzyıllar). İstanbul : Tarih Vakfı Yurt Yay.
Osmanlı İmparatorluğundan, Türkiye Cumhuriyetine…Nasıldı? Nasıl Oldu? 10. Yıl (1933). (Haz.) Dr. Vedat Nedim – Burhan Asaf. İstanbul : Devlet Matbaası.
Reşad. (1309 / 1891 – 1892). Muhtasar Osmanlı Târîhi. Mekteb-i Asır Rüşdiyye Kısmı. İstanbul.
Sadık Rifat. (1263/1847). Risâle-i Ahlâk. İstanbul.
Sami Kohen. (1328 / 1910 – 1911). Ma’lûmât-i Etfâl. İstanbul.
Selanikli Tevfik. (N 1322 / 11 12.1904). Muhtasar Târîh-i Osmânî. Mekâtib-i Rüşdiye Programına Tevfîkân Tahrîr Olunmuşdur. Cild-i evvel, Dersaâdet.
Sungu, İhsan. (1941). “Mekteb-i Maârif-i Adliyyenin Tesisi”. Tarih Vesikaları I. Nr. 3, s. 212 – 225.
Somel, Selçuk Aksin Somel. (2010). Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908). İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin. İstanbul : İletişim Yay.
Tedrîsât-ı İbtidâiye Mecmûası, Ameliyât ve Tatbîkât Kısmı. (1327 / 1909). C. 2, İstanbul.
“Textbooks”. (1982). Encyclopedia of Educational Research. (ed.) Harold E. Mitzel, C. 4, s. 1933 – 1936.
“Textbooks”. (1994). The International Encyclopedia of Education. (ed.) Torsten Husen – T. Neville Postlethwaite, C. 11, s. 6366 – 6370.
Tiregöl, Jessica S. (1998). “The Role of Primary Education in the Nation – State – Building: The Case of the Early Turkish Republic (1923 – 1938)”. Yayınlanmamış doktora tezi. Princeton University, 1998.
Timur, Taner. (1986). Osmanlı Kimliği. İstanbul : İmge Kitabevi.
Üstel, Füsun. (2004). “Makbul Vatandaş”ın Peşinde. II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi. İstanbul : İletişim Yay.
Yalçın, Hüseyin Cahid. (1935). Edebi Hatıralar. İstanbul : Akşam Kitaphanesi.
Yinanç, Mükrimin Halil. (1940). “Tanzimattan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”. Tanzimat I, Yüzüncü yıldönümü münasebetile. İstanbul : Maarif Matbaası.