Avrupa’da hususiyle tabâatin ihtirââtten sonra telif edilmiş asar-ı tarihiyye gözden geçirilecek olursa anlaşılır ki bunların cümlesi hemen hemen şu iki kısma dâhildir: 1- Milli (yahud talimi didactique) tevarih, 2- Tenkîdî (yahud terci erudit) tevarih. Bunların ikisi de men-cihete doğru, lazım ve müfiddir. Aksam-ı mezkureden birine taraftar, diğerine hilafgîr olmak ne’v-emâ bir taassubdur. Vakıa bu ikisinden biri mübalağalı,  yahud hakaik-i mahzaya mugayir olabilir. Lakin hakikate bu âdem-i mutabakat kat’î değil, suveri ve belki de ca’lidir. Bir hekimin pek güzel söylediği gibi (Lafonten)in “ağustos böceği ile karınca hikâyesi”  hakikat-i mahza-i nokta-i nazarından sükûttur. Böyle şey olamaz. İki böcek muhavere edemez. Bununla beraber Fransız efsane-i meşhuru bu kıssasında büyük ve müfid bir hakikati tezbîr etmiştir.