TEKKE HAYATINDA ÜÇ MUKTEDİR FİGÜR: SANCAK, ALEM VE TUĞ

Sancak, alem ve tuğ, devlet geleneğini temsil eden önemli sembolik figürlerdir. Anadolu tekke kültüründe ise sancak, alem ve tuğun hem maddi hem de manevi fonksiyonları bulunmaktadır. Sancak, alem ve tuğ, sûfî rivayetlerinde ve dolayısıyla merasimlerde sembolik birer figür olarak ön plandadır. Bu doğrultuda söz konusu eşya ilgili pek çok âdet ve uygulamanın, tarikat yapısının teorik ve felsefi boyutunun birer izdüşümü olduğu görülmektedir. Aynı zamanda sancak, alem ve tuğ, parçası oldukları alegorik dil ve kendine özgü tasavvuf sembolizminin sağladığı semantik imkânlarla, gerek sûfî merasimlerine gerekse tasavvuf geleneğine ve nihayet sûfî terminolojisine farklı boyutlar katmaktadır. Bu makalede bir taraftan menâkıbnâmelerdeki sembolik hikâyelerin derin okumasında, diğer taraftan tarikat ayin ve ritüellerindeki simgesel uygulamaların çözümlenmesinde sancak, alem ve tuğ figürlerinin üstlendikleri işlevler incelenmiştir. Zira diğer bazı unsurlarla birlikte müstakil risalelere konu olan sancak, alem ve tuğ figürlerinin mihverinde kurulmuş olan alegorik ve sembolik dilin çözümlenmesi, tasavvuf düşüncesinin ve dolayısıyla sûfî dilinin anlaşılmasında önemli bir semantik zemin oluşturmaktadır. Bu araştırma başlıca iki bölümden oluşmaktadır. Makalenin birinci bölümünde sancak, alem ve tuğ figürleri temel referansları ve kökenleri bakımından ele alınmış, ikinci bölümde ise söz konusu unsurlar temsili bir dil aracı olması bakımından incelenmiştir. Araştırmanın neticesinde sancak, alem ve tuğun tarikat hiyerarşisinde önemli bir yeri olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca bu objelerin bilgiyi ve değerleri sistemleştiren unsurlar olarak kabul edildiği de anlaşılmaktadır.

THREE POWERFUL FIGURES IN THE LIFE OF THE LODGE: SANJAK, ALEM AND TUG

Sanjak, banner and tug are among the important symbols representing state tradition. They have both material and spiritual functions in Anatolian lodge culture. Sanjak, banner and tug stands out as symbolic figures in dervish narrations and ceremonies. In this line, it is seen that most of the related customs and practices of these are projections of the theoretical and philosophical dimension of the order structure. Sanjak, banner and tug are parts of allegoric language and they have their own unique sūfī symbolism with these semantic possibilities. In addition, these figures add different dimensions to the sūfī ceremonies, tradition and terminology. This article investigates the functions of these figures from the perspective in-depth analysis of the symbolic stories in mystic narratives. Furthermore, functions of these figures in the resolution of symbolic practices in the rituals of the sects were examined since resolution of the allegorical language of sanjak, banner and tug constitutes an important semantic ground for understanding sūfī thought. This research consists of two parts. In the first part, the figures of sanjak, banner and tug were examined in terms of their basic references and their origins. In the second part, these elements were examined in terms of their functions as linguistic tools representing the mentioned elements. This study proposes that that there is an important place in the hierarchy of these figures. It was found that these objects were regarded as elements that systematize knowledge and values.

PDF

___

Yenişehirli Ni‘metullah b. Abdülkâdir. (Tarihsiz). Risâle-i Tâc ve Kisve. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin (OE). No: 926/3.

Ümit Hassan. (2015). Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. Ankara: Doğu Batı Yayınları.

Tahralı, Mustafa. (2015). “Rifâiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İSAM Yayınları.

Şener, Cemal. (1996). Şaman-izm’ler Dizisi 4. İstanbul: BDS Yayınları.

Şahinler, Necmeddin. (1999). Siyah ve Yeşil. İstanbul: İnsan Yayınları.

Şahin, İlhan. (2009). “Sancak”. DİA. 36: 97-99.

Şahin, Haşim. (2006). “Bayramiyye”. Uluslar Arası Düşünce ve Sanatta Mevlâna Sempozyumu Bildirileri. Konya: Rumi Yayınları.

(1988). Envâru’l-Kudsiyye fî Ma‘rifeti Kavâ‘idi’s-Sûfîyye. Yay. Tâhâ Abdülbâki Sürûr ve Seyyid Muhammed ‘Îdü’ş-Şâfiî. C. 2. Beyrut: Mektebetü’l-Maârif.

Şa‘rânî, İmam Ebü’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed b. Ali el-Ensârî eş-Şâfiî el-Mısrî.

Süleyman Saʽdeddin Efendi. (Tarih Yok). Tâc-ı Çehâr. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa Bölümü. No: 01347.

Soysal, Mahmut Enes. (2010). “Tarihsel Süreçte Bayrak ve Sancaklarımız”. Atatürk Üni. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 42: 209-239.

Seyyid Alizâde Hasan b. Müslim (2007). Hızırnâme Alevî Bektaşî Âdab ve Erkânı. Haz. Baki Yaşa Altınok. Ankara: TDVY.

Seyyid Ali Sâbit el-Ma‘rifî er-Rifâî. Risâle-i Kisve-i Ma‘rifî. Millî Kütüphane El Yazmaları Bölümü. No: 961-34.

Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail. (Tarihsiz). Letâifü’lMe‘ârif. Thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dâru’t-Talâi‘.

Sarıkaya, Mehmet Saffet. (2002). XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnâmelere Göre Dinî İnanç Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Sâlih Ahmed el-Alî. (2003). el-Mensûcatü ve’l-Elbisetü’l-‘Arabiyye fi’l-‘Uhûdi’lİslâmiyyeti’l-Ûlâ. Lübnan: Şirketü’l Matbûâti li’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr.

Salâhî, Salahaddin Abdullah b. Abdülaziz el-Uşşaki. (Tarihsiz). Cevâhir-i Tâc-ı Hilâfet. Süleymaniye Kütüphanesi El Yazmaları Düğümlü Baba Koleksiyonu. No: 297.7/264.

Revnakoğlu, Cemaleddin Server. (2003). Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü. Haz. M. Doğan Bayın ve İsmail Dervişoğlu. İstanbul: Kırkambar Yayınları.

Pekpelvan, Belgin. (2006).“İslâm Sanatında Tasavvufî Sembolizm ve Mevlevîlik”. Uluslar Arası Düşünce ve Sanatta Mevlâna Sempozyumu Bildirileri. Konya: Rumi Yayınları.

Pakalın, Mehmet Zeki. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Cilt: 3. İstanbul: MEB Yayınları.

Muhammed Hamidullah. (1993). İslam Peygamberi. İstanbul: İrfan Yayınları.

Minkarî, İbn Muzâhim. (1382). Vak‘atü Sıffîn. Thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Mısır: Matbaatü’l-Medenî.

Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin. (1988). Murûcu’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher. Thk. M. Muhyiddin Abdülhamid. c. III. Beyrut: Yayın Evi Bilgisi Yok.

Mehmed Vehbi Efendi. (Tarihsiz). Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an. Ankara: Milli Kütüphane, El Yazmaları Bölümü, no: 06Hk 4442.

Mau-tsai, Liu. (2007). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. İstanbul: Selenge Yayınları.

Kurtoğlu, Fevzi. (1992). Türk Bayrağı ve Ay Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Köprülü, M. Fuad. (2009). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları.

Köprülü, Orhan F. (1992). “Bayrak”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 247-254.

Kenan Rifâî (1340). Ahmed er-Rifâî. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Karamustafa, Ahmet T. (2011). Tanrının Kuraltanımaz Kulları. Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: YKY Yayınları.

Kara, Mustafa. (2008). Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Sır Yayınları.

İnan, Abdülkadir. (1966). “Tuğ –Bayrak (Sancak)”. TK, c. IV/46.

İnan, Abdülkadir. (1949). “Küçük Notlar 2: İskitlerin Savaş Belgesi ve IX. Yüzyıl Türklerinde Beçkem”. Belleten 13: 150.

İlyas b. Îsâ Saruhânî. (2003). Menâkıb-ı Şeyh Mecdüddîn ve Âdâb-ı Sâlikîn (Akhisarlı Şeyh Îsâ Menâkıbnâmesi). Haz. Sezai Küçük-Ramazan Muslu. Sakarya: Aşiyan Yayınları.

İbn Fazlan. (1975). Seyahatnâme. Haz. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bedir Yayınları.

Hoppal, Mihaly. (2014). Avrasya’da Şamanlar. Çev. Bülent Bayram ve Şevket Çağatay Çapraz. İstanbul: YKY Yayınları.

Heysemî, Ahmed b. Muhammed b. Hacer. (Tarihsiz). Derrü’l-Ğamâme fî Dürri’tTaylasân ve’l-‘Azabe ve’l-‘İmâme. Medine: Câmiatü’l-Medîneti’l-Âlemiyye, no: 997/53257.

Hâs, İbrahim. (2002). Menâkıbnâme-i Hasan Ünsî. Haz. Mustafa Tatcı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Goodwin, Godfrey. (2011). Yeniçeriler. Çev. Derin Türkömer. İstanbul: Doğan Kitap.

Evliya Çelebi. (Tarihsiz). Seyahatnâme I-II-III. Haz. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat.

Erdem, Sargon. (1989). “Alem”. DİA 2: 352-354.

Eren, Hasan. (2004). “Etimolojik Çalışmalarda Metodoloji Sorunları–1”. TDK Türk Dili Dergisi 631: 3–7.

Elvan Çelebi Şirâzî. (Tarihsiz). el-Menâkıbü’l-Kudsiyye fi’l-Menâsıbi’l-Ünsiyye. Konya: Mevlânâ El Yazmaları, no: 6937.

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. İdris el-Kettânî el-Hasenî. (1924). ed-Di‘âme fî Ahkâmi Sünneti’l-İmâme. haz. Muhammed Adnân b. el-Hâc ve Muhammed Yasin. Şam: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.

Duran, Hamiye. (2007). Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi. Ankara: TDV Yayınları.

Çulpan, Cevdet. (1961). Serviler 2. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.

Çoruhlu, Yaşar. (2015). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.

Çoruhlu, Tülin. (2012). “Tuğ”. DİA, 41: 330-332.

Çakır, Adalet. (2015). “Kâdiriyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İSAM Yayınları.

Cebecioğlu, Ethem. (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları.

Brown, John P. (2003). The Darvishes or Oriental Spiritualism, Ed. H. A. Ross. New Delhi: Cosmo Publications.

Baş, Derya Çakır. (2015). “Bedeviyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İsam Yayınları.

Ayhan, Gökben. ve Göçer, Demet. (2016). “Hacıbektaş Veli Müzesi’ndeki Sancak Alemleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 79: 171-195.

Arseven, Celal Esed. (1943). “Alem”. Sanat Ansiklopedisi, 1: 39-44.

Ambrosio, Alberto Fabio. (2012). Dervişler-Tarihi, Antropolojisi, Mistik Yönü. Çev. Buğra Poyraz. İstanbul: Kabalcı Yayınları.

Ahmed Ulvânî. (Tarihsiz). Risâle fî Kisveti’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hüdâi Efendi Bölümü. No: 000528.

Anonim-5. (Tarihsiz). Yeniçeri Ocağı Kanun ve Kaideleri. İBB Atatürk Kitaplığı. No: 0097.

Anonim-4. (Tarihsiz). Yeniçeriyân Tarîki. İBB Atatürk Kitaplığı. No: 0714.

Anonim-3. (Tarihsiz). Dergâh-ı Âlî Yeniçerilerinin Ortalarında Olan Bayrak ve Nişanları. İBB Atatürk Kitaplığı. No: 0456-13.

Anonim-2. (Tarihsiz). Behce-i Tarîk-i Sa‘diyye. Müstensih: Yahyâ Âgâh Efendi, Ankara: Milli Kütüphane. No: 1439.

Anonim-1. (Tarihsiz). er-Risâle fi’s-Seccâde ve’l-Hırka ve’l-‘Alem. Konya: BYEK. Demirbaş no: SÜİF0025/6.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi