HZ. ALİ CENKNÂMELERİ VE BİR METİN: “ESED İLE ŞÂH-I MERDÂN CENGİ

Türk edebiyatı tarihinde “dinî-kahramanlık anlatıları” başlığı altında değerlendirilen Hz. Ali Cenknâmeleri; Arap, Fars ve Türk kültürlerinin ortak hazinelerindendir. Cenknâmeler, Hz. Ali’nin savaşlarda göstermiş olduğu kahramanlıkları dile getirdiği için Arap edebiyatı ve İslâm fetihleri tarihi ile ilişkilendirilmektedir. Aynı zamanda anlatılardaki mitolojik-efsanevî ve olağanüstü motiflerin Şehnâme’de bahsi geçen meşhur Rüstem ve onun kahramanlıkları ile bağdaşması, metinlerin İran edebiyatı ve kültürüne has etkileşimler cephesinden de incelenmesini gerektirir. Cenknâmeler; Hz. Ali’nin dürüstlüğü, şecaati, Hz. Peygamber’e bağlılığı ve İslâm’ın bayraktarı olması dolayısıyla övülen, rol-model alınan bir şahsiyet olması ve yeni girilen kültür dairesine mensubiyetin yine Hz. Ali’nin şahsiyetinde anlam bulan fetih ve cihat ideolojisine has göstergeler taşıması dolayısıyla oldukça önemli metinlerdir. Ayrıca bu metinler, Anadolu sahası anlatı geleneğinde XIII. asırdan günümüze dek itibar edilen bir tür olarak artzamanlı bir incelemeyi hak etmektedir. Hz. Ali’nin şahsında Türk’ün seciye ve ahlakını öven bu anlatılarla bağlantılı olduğunu düşündüğümüz ve incelemeye çalıştığımız metin, Millî Kütüphane Yazma Eserler Koleksiyonunda 06 Mil Yz Cönk 221 arşiv numarasıyla kayıtlı bir cönkte bulunmaktadır. Nazım-nesir karışık bir şekilde kaleme alınan bu metinde geçen savaş sahnelerinin, -kesin olmamakla birlikte- Hz. Ali’nin “Hayber’in Fethi”nde göstermiş olduğu kahramanlıklarla benzeştiğini söyleyebiliriz. Bu çalışmada; ilgili metindeki “Hz. Ali’nin aslanla savaşı” motifi üzerinden Siyer-i Nebi ve Havernâme adlı eserlerde yer alan motifler ve bu eserlerdeki Şehnâme etkileri ele alınmaya çalışılmıştır. Eserlerin, Hz. Ali’nin mitolojik ve efsanevî kimliği üzerinden oluşturulan bir anlatı örgüsüyle teşekkül ettiğini söylemek mümkündür. Hem klasik edebiyatımızın hem de halk kültürümüzün ortak malzemesi olarak değerlendirilen Hz. Ali Cenknâmeleri; mezhebî taassubdan uzak bir anlatı üslûbuyla kaleme alınmıştır. Bütün Müslümanların saygı duyduğu Hz. Ali’nin mümtaz şahsiyetini yücelten bir metin diline sahip olması dolayısıyla İslâm âlemini bu birleştirici ve bütünleştirici özellikleriyle kucaklamaktadır.

BATTLE TALES OF HZ. ALI AND A TEXT: “BATTLE OF ESED AND SHAH MERDAN”

The Battle Tales of Hz. Ali, considered under the title of religious heroism sagas, are the examples of the apparent Arabic-Persian and Turkish cultural interactions. Battle tales can be considered within Arabic literature since it naraates the heroic behaviors shown by Hz. Ali during the Islamic Conquest. At the same time; they can be classifeid under the Persian literature for its supernatural legendary and mythological properties in some stories and the story telling styles in the battle tales comported with the renown mythological Persian hero Rüstem and his heroisms mentioned in the Şehname. The battle tales type, regarding its place in the Turkish culture and literature, has been a type that have been attracting people since 13th century in Anatolia due to the righteousness, bravery, commitment to the Messenger Hz. Muhammed and heroism of Hz. Ali. The text we based our examination is a poetic and prosaic work that was taken from a manuscript in the National Library Written Manuscripts Collection 06 Mil Yz Cönk 221. This study deals with the motives in the works named Siyer-i Nebi and Havernâme through the motive of “Battle of Hz. Ali with the lion” and the influence of the Şehname in these works. It is possible to say that his Hz. Ali is presented with his mythological and legendry character in these works. While the battle scenes in the available text, not being completely accurate, are seen to be similar to the heroisms of Hz. Ali in the Conquest of Hayber regarding their historical layers. The Battle Tales of Hz. Ali, a common material for both our classical literature and folk culture and literature, is written free of sectarian radicalism and in quality, that is, unifying and holistic regarding its context being built around the excellent character of Hz. Ali who is respected by all Islamic world.

PDF

___

Zariç, Mahfuz. (2007). “Kirdeci Ali Kesikbaş Destanı’nın Metin Merkezli Temel Halkbilimi Kuramları Açısından İncelenmesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 22, Kayseri, 199-216.

Üzüm, İlyas. (2004). “Şâh-ı Merdân Murtazâ Ali: Kültürel Alevî Kaynaklarına Göre Hz. Ali Tasavvuru”. İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 11, 75-104.

Ünlüsoy, Kamile. (2015). Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları (XIII.-XIV. Yüzyıllar). Ankara: TTK.

Yaşar, Hülya (2007). “Hazret-i Ali’nin Hâver-nâme Cenkleri (İnceleme-Metin)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Halk Bilimi (Folklor) Bilim Dalı, Sivas.

Saluk, Reyhan Gökben. (2013). “Edebî Bir Metin Olarak Dânişmendnâme”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Halk Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara.

Sağlam, Soner. (2015). “Türkmenistan Sahasından Bir Kahramanlık Hikâyesi: Baba Rövşen”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 9, 169-230.

Özcan, Abdülkadir. (2013). “Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1 Bahar, 271293.

Köprülü, Fuat. (1986). “Meddahlar”. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: TTK.

Kocatürk, Vasfi Mahir. (1964). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Edebiyat Yayınevi.

Keçelioğlu, Sünbül. (2008). “İslâm Resim Sanatında Hz. Ali ve Hâvernâme”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.

Kaplan, Doğan. (2010). “Ehl-i Beyt’in Gizli İlmi: Hz. Ali’ye Nispet Edilen Eserler Hakkında Bir İnceleme”, SÜFİD/30, 75-92.

“Hayber’in Fethi” www.ehlisunnetbuyukleri.com, 01.01.2018. https://dijitalkutuphane.mkutup.gov.tr/tr/manuscripts/catalog/ details/200741?SearchType=1, 20.12.2017.

Haidary, Mohammed Hanif. (2011). “Sebep ve Sonuçlarıyla Hayber Gazvesi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İslâm Tarihi Bilim Dalı, Konya.

Gelibolulu, Mustafa Âlî. (1926). Menâkıb-ı Hünerverân. Neşr. İbnülemin Mahmud Kemâl. İstanbul.

Galotta, Aldo. (1981). “Gazavât-ı Hayrettin Paşa”, Çev. Salih Akdemir, Belleten, CXLV/2, Sayı: 180, s. 473-500.

Firdevsî. (1994). Şehnâme. Haz.: Necati Lugal, C. I-IV. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Fığlalı, Ethem Ruhi. (1989). “Ali”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.2. İstanbul: TDV Yayınları.

Dikmen, Melek. (2009). “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi H.1221 No’lu Siyer-i Nebî’de Metin Minyatür İlişkisi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslâm Tarihi ve Sanatları (Türk İslâm Edebiyatı) Anabilim Dalı, Ankara.

Mustafa Darîr. (1977). Kitâb-ı Siyer-i Nebî: Peygamber Efendimizin Hayatı. Haz. M. Faruk Gürtunca, C I-III. İstanbul: Sağlam Kitabevi Yayınları.

Çetin, İsmet. (2014). “Türk Halk Edebiyatında Hz. Ali”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali, Ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK, 193-215.

Çetin, İsmet. (2010). “Destandan Hikâyeye Hazret-i Ali Cenknâmeleri”, Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü/Bilimsel Araştırma Projesi, Haz. Halil İbrahim Bulut. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları: 379-403.

Çetin, İsmet. (2002). Tursun Fakih (Hayatı-Edebî Şahsiyeti-Mesnevîleri), Ankara: İLESAM Yayınları.

Çetin, İsmet. (1997). Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknameleri, Ankara: Kültür Bakanlığı.

Barthold- Köprülü. (1984). İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Arısan Matbaacılık.

Bağcı, Serpil. (2005). “Metinlerden Resimlere: İslam Elyazma Resimlerinde Hz. Ali,” Tarihten Teolojiye. İslam İnançlarında Hz. Ali, Ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK, 217-264

Atalan, Mehmet. (2011). “Anadolu’da Cenknâmelerin Toplumsal Yansımaları”, Kelam Araştırmaları, 9: 1, 45-56.

Atalan, Mehmet. (2008). “Türk Kültüründe Hz. Ali Cenknâmeleri”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, I/2, Güz 2008, 7-27.

Altuntaş, İsmail Hakkı. (2010). Kaside-i Ercûze, İstanbul.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi