MEŞHED’DE BEKTAŞİ TEKKESİ: BEKTAŞİLİĞİN İMAM RIZA VE TÜRBESİYLE OLAN BAĞLANTILARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Bektaşi tarikatı mensupları Meşhed’de ve diğer imamların türbelerinin yanında tekke açmışlardır. Bu tekkeler ve buralarda yerleşik dervişler hakkında ve onların bu kutsal mekânlar ve ziyaretçilerle olan münasebetleri hakkında şimdiye kadar kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Dolayısıyla bu çalışmada tarihsel rivayetler ve İmam Rıza türbesinde bulunan ve günümüze ulaşan arşiv belgeleri kullanılarak İmam Rıza türbesindeki Bektaşi tekkesi, dervişleri ve türbe teşkilatıyla olan ilişkileri incelenecek ve bunun yanı sıra bu belgelerdeki bilgiler literatüre kazandırılacaktır. Araştırmalar Bektaşi tarikatının başı olan Hacı Bektaş’ın İmam Rıza soyundan gelen seyyitlerden ve Nişaburlu olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla Bektaşi tarikatçıları İmam Rıza’ya özel bir ilgi duyarlardı. Onlardan bir gurup muhtemelen I. Şah Tahmasb döneminde İmam Rıza’yı ziyaret etmeye geldiklerinde, İmam’ın türbesinin kuzey yönünde yer alan ve Katlgâh veya Gusülgâh adlı kutsal bir mezarlık ortasında bulunan ve Safavi döneminde Bektaşi Tekkesi olarak bilinen bir eve yerleşmişlerdir. Bu tekke Pehlevi dönemine kadar duruyordu ve oradaki dervişler Asitan-ı Kuds-i Razavi tarafından maddi olarak desteklenirlerdi. Onlara fukara ve dervişlere adanmış vakıf gelirlerinden yardım yapılmaktaydı. Bunun yanı sıra türbeyi ziyarete gelen diğer Bektaşi dervişlerinin de kalacak yerleri ve iaşeleri türbe tarafından sağlanmaktaydı. Safevi döneminde başlayan ve günümüzde de devam eden Suffa ve Hutbe törenlerinin Bektaşilerin türbenin yanındaki tekkelerinde icra ettikleri ayinden kaynaklandığı düşünülmektedir.

An Examination on The Bektashi Sect’s Connectıons wıth Imam Rıza and The Tomb

Adherents of the Bektashi Order have built convents (tekkeler) in Mashhad and other cities near to the burial places and shrines of Shi’i Imams. Often, little is known about these convents, and the knowledge on the Bektashi group of dervishes settled in these places remains fragmented. To date, there is no comprehensive study concerning the connections between dervishes and shrines and between dervishes and worshippers visiting the sacred sites. This study aims to shed light on the Bektashi dervishes in the shrine of Imam Riza and their convent and explore their associations with local institutions, including Astan Quds Razavi, which the official organization is charged with shrine patronage. The aim is to do so by using historical narrations and archival documents and other records preserved in the Archive Center of this organization, hoping that these unprocessed documents will enrich the related literature. According to some historians, Hacı Bektaş, the eponym of the Bektashi Order, was born in Nishabur of Khorasan and is a biological descendant of Imam Riza, known as Seyyid. Dervishes and Bektashi Order affiliates were devout followers of the Imams; therefore, they had an special reverence and devotion to Imam Riza. During the reign of Shah Tahmasb I, when a group of them came to visit Imam Reza, they settled in a house known as the Bektashi Tekke in the Safavid period and is located in the middle of a sacred cemetery called Katlgâh or Ghusulgah, to the north of the Imam’s tomb. This convent stood until the Pahlavi period, and Astan-i Quds-i Razavi financially supported the dervishes. They received aid from the religious endowments and charitable donations (waqf). Moreover, Astan-i Quds-i Razavi and shrine’s custodian provided other Bektashi dervishes visiting local Shiʿi pilgrimage sites with rest houses and necessary subsistence. It is believed that the Suffa and Hutba ceremonies, which started in the Safavid period and continue today, originated primarily from the rituals and observances performed by Bektashis in their convent next to the tomb.

PDF

___

Merkez-i Esnad-i Astan-i Gods-i Razevi, Şomare-i Esnad: 15773, 68069; 34501 sayfa 55 ve 56, 33364 sayfa 142 ve 137, 1/32269, 30436, sayfa 245, 1/35057, 1/35273, 3/35317, 1/35758, 1/39680, 36/23800, 13/ 23779, 24105, sayfa 5 ve 6; 7/24295, 1/21418, 1/16992, 1/16992, 16050, 1/44638, 4/33272, 2 1/32269, 1/35057, 1/35273, 35317, 1/35758, 37371, 1/36640, 1/39680, 1/21418, 1/16992 13, 1/16992, 1/44638, 7/24295, 35057; 28645; 33272; 32269, 33264 sayfa 142, 37725 sayfa 52 ve 253, 36752 sayfa 7 ve 8, 28645, 35273, 28645, 35273, 16992, 21418, 37371, 1/36640, 16977, 17282, 3/28645, 5/28645, 21418.
Alişah, Avşar. (1380). Tumar-ı Alişai. Meşhed: Merkez-i Horasan-Şinasi.
Anousheh, Hasan. (1375). ‘’Bektaşiyyeh’’. Dairet’ul Mearif-i Şie, Cilt: 3. Tahran: Neşr-i Şehit Muhebbi.
Atarodi, Azizullah. (1373). Tarih-i Asitan-ı Kuds-i Razavi. Tahran: Atarod
Beyhaki, Abulfazl. (1368). Tarih-i Beyhaki. Tash. Dr. Halil Hatip Rehber. Tahran: Saadi
Beyhaki, Ali ibni Zeyd. (1361). Tarih-i Beyhak. Tash.Ahmet Behmenyar. Tahran: İslamiyye
Birg, John Kingsley.(1965). The Bektashi Order of Dervishs. London.
Bistami, Nevruzali. (1315). Firdevs’it-Tevarih. Tahran: Çap-i Sengi
Eflâkî, Ahmet. (1375). Menakibül-Arifin. Tash. Tahsin Yazıcı, Tahran: Donyay-i Kitab.
Esefzari, Muin’uddin Muhammed. (1339). Revzat’il Cennat fi Evsaf-ı Medinet’il
Herat. Tash. Seyyit Muhammed Kazım İmam. Cild: 2, Tahran: Danişgah-i Tahran
Gölpınarlı, Abdulbaki. (1366). Movlana Bad’ez Mevleviyye. terc. Tevfik Subhani. Tahran: Keyhan
Gölpınarlı, Abdulbaki. (1378). Melamiyye ve Melamiyan. terc. Tevfik Subhani. Tahran: Ruzane
Handmir, Gıyasuddin bin Hümamuddin Hüseyni. (1362). Habib’us Siyer. Cild: 4, Ba ihtimam-i Debir Sıyaki. Tahran: Hayyam.
Horasani, Molla Haşim. (1382). Müntahab’ut Tevarih. Tahran: İslamiyye.
İbni Babuye, Muhammed bin Ali (Şeyh Saduk). (1373). Uyun-ı Ahbar el-Rıza. Terc. Ali Ekber Gaffari ve Muhammed Rıza Müstefid. Cild. 2, Tahran: Saduk
İbni Hogal. (1366). Sefernam-i İbni Hogal. (İran der Suret’il-Arz). Terc ve Şerh. Cafer Şiar. Tahran: Emir Kebir
İbni Hurdadbih. (1371). Mesalik ve Memalik. Terc. Sait Hakrend. Tahran: Muessese-i Mutalaat ve İntişarat-i Tarih-i Miras-i Milel.
İbni Rusta. (1380). El-A’lak el-Nefise. Terc. ve Şerh: Hüseyin Karaçanlu. Tahran: Emir Kebir
İbni Tabataba, Muhammed bin Ali. (1367). Tarih-i Fahri. Terc. Vahid Golpaygani. Tahran: İlmi ve Ferhengi.
İtimad’us Saltanat, Muhammed Hasan Han. (1362). Matla’uş Şems. Be kuşeş. Timur Burhan Limudehi. Tahran: Farhang-Sera
İtimad’uttuliye, Muhammed Şefi’. (1380). Suret-i Mevkufat-ı Arz-ı Akdes. Meşhed: Merkez-i Horasan-Şinasi.
Khojasteh Mobasheri, Mohammad Hossein. (1353). Tarih-i Meşhed. Meşhed: Çaphane-i Horasan.
Khouzani Esfahani, Afzal bin Zeynal-Abidin. Afzal’ut-Tevarih. Noshe-i Hattiy-i Muzey-i Pitershium No. OR.4678.
Kia Gilani, Seyyit Ahmet bin Muhammed. (1409). Sirac’ul-Ensab. Pejuheşger: Seyyit Mehdi Recai. Kum, İntişarat-i Kitaphane-i Ayetullah Mereşi.
Kudame bin Cafer. (1370). Kitab’ul-Harac. Tash: Hüseyin Karaçanlu. Tahran: Neşr-i Elburz.
Kumi, Kadı Ahmet. (1363). Hülasat’ut-Tevarih. Tash: İhsan İşraki. Cilt: 1, Tahran: Danışgah-i Tahran.
Kumi, Kadı Ahmet. (1359). Gülistan-ı Hüner. Tash. Süheyli-yi Hansari. Tahran: Kitabhane-i Menuçehri.
Lahicani, (Sadrul-Müteellihin) Muhammed. ( 1385). Tarih ve Coğrafyay-i Şehr-i Meşhed. Tash. Muhammed Rıza Kassabiyan. Meşhed: Ensar.
Mahvan, Ahmet. (1382). Tarih-i Meşhed’ur-Rıza. Meşhed: Mahvan
Masum Alişah Şirazi, Muhammed. (Tarihsiz). Taraik’ul-Hakayık. Tash. Muhammed Cafer Mahcub. Cild: 1, Tahran: Senayi
Mirzayef, Abdulgani. (1353). Tasvir-i Şehr-i Meşhed ve Harem-i Mutahhar İmam Rıza (r.a) Der Sefername-i Vazih”. Neşriyye-i Danişgah-i İlahiyat-i Meşhed, 12, 2-10
Motaman, Ali. (1348). Tarih-i Astan-ı Kuds. Meşhed: Astan-ı Kuds
Muderris Tebrizi, Muhammed Ali. (1374). Reyhanet’ul-Edeb. Cild: 2, Tahran: Hayyam.
Muhbir-i Dezfuli, Fahime. (1389). Peydayeş-i Alevi Bektaşi Der Anatoli. Tahran: İlm u Ferhangi.
Mukaddem, Alirıza. (1389). Vagfname-i Magbere-i Bektaşiyye der Şehr-i Hoy. Vagf Miras-i Cavidan, 70, 109-124
Nakdi, Rıza. (1392). Sevad-i Cevaz-i Ala’il-Mulk-i Musevi Mutevell-i Harem-i Mutahhar-i Razevi Berayi Şeyh Muhammed el-Humevi Be Tarih-i Dovvom-i Moharram-i Sal-i 906. Mecmua-yı Resail-i Farsi. Bonyad-e Pajuheşhay-i İslami, Meşhed. 11, 308-321.
Nakdi, Rıza. (1393). Bektaşiyye ve Asitan-ı Kuds-i Razavi”. Berresiy-i Tarih-i İslam, 6(22), 154-177
Nevkani, Hüseyin ve Muhammed Nasıri. (1346). Omr-i Por İftihar: Hatırat-i Zendeganiy-i Hazret-i Ayetullah Hacı Mirza Hüseyin Fakih-i Sebzivari. Meşhed: Muessese-i Matbuat-i Burs-i Kitap.
Razavi, Muderris. (1386). Meşhed be Gozareş-i Mekteb-i Şahpur. Tash. Mehdi Seyyidi. Meşhed: Aheng-i Kalem.
Refik, Ahmet. (1373). Şieyan ve Bektaşiyan Der Garn-i Dehom (Şunzdehom-i Miladi). Terc. Tevfik Subhani. Mecelle-i Maarif, 10(1), 62-116
Rızayi-i Berceki. İsmail. (1388). Gabr-i Sebz: Medfen-i Seyyid Nizameddin Alişah Musevi. Mişkat. 104, 105-119.
Rostami, Adel. (1385). Monasabat-i Tasavvuf ve Teşeyyü’ Der Anatoli ve Te’siri-i An Ber Hemgeray-i Safeviyan ve Torkmenan-i İn Mıntıga”. Tarih der Ayine-i Pajuheş. 3/4.
Sakıp, Mustafa Dede. (1283). Sefine-i Nefise-i Mevleviyan. Kahire. Matba-yı Vahbiyye
Sefat Gol, Mansur. (1381). Sahtar-i Nihad ve Endişey-i Dini Der İran Asr-i Safevi, Tahran: Resa.
Semerkandi, Abdurrezzak. (1353). Matla’us-Sadiyn ve Mecme’ul-Bahreyn. Tash. Abduhüseyin Nevayi. Cild: 2, Tahran: Tahuri.
Subhani, Tevfik; Ensari, Kasım. (1355). Hacı Bektaş Veli ve Tarigat-i Bektaşiyye. Neşriyye-i Danişgede-i Ulum-i İnsani Tebriz, 12, 505-546.
Şeybi, Kamil Mustafa. (1359). Tasavvuf ve Teşeyyü’ ta Ağaz-i Sedey-i Devazdehom. Ter. Alirıza Zekaveti Karagözlü. Tahran: Emir Kebir. Şirvani, (Tarihsiz). 152, Moderris Tebrizi, 1374, 2/6.
Şirvani, Zeynelabidin. (Tarihsiz). Bostan’il-Seyahat. Tahran: Senayi.
Taberi, Muhammed bin Cerir. (1375). Tarih-i Taberi (Tarih er-Rusul ve el-Müluk). Terc. Abulkasım Payende. Cild: 12. Tahran: Esatir.
Türkman, İskender Beg. (1382). Tarih-i Âlem-Aray-ı Abbasi. Cilt: 1, Ba kuşeş-i İreç Efşar, Tahran: Emir Kebir.
Veli, Hacı Bektaş. (2011). Velayetname. Ter. Esra Doğan, Meryem Soltani, Erbil, Neşr-i Aras.
Zerrinkub, Abdulhüseyin. (1366). Donbale-i Costecu Der Tasavvuf-i İran. Tahran: Emir Kebir

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi