HALVETİYYE GELENEĞİNDE ETVÂR-I SEBA/NEFSİN MERTEBELERİ

Tasavvufi düşüncede nefis ve nefsin ıslahı meselesi ehemmiyetli bir husustur. Hemen hemen her tarikat müridanın nefislerini terbiyeyi kendilerine amaç edinirler. Dolayısıyla tarikatları nefsani ve ruhani tarikatlar olarak ikiye ayırırlar. Nefsani tarikatlar müridin nefsini ıslah ile terbiye ederler. Ruhani tarikatlar ise ruhu asli safiyetine ulaştırmaya çalışırlar. Nefis tasavvufi düşüncede kötü istek ve arzular bütünüdür, imtihan vesilesidir dolayısıyla her nefis terbiye edilmelidir. Nefis terbiye edildiğinde çok enfes bir hal alır. Allah Teâlâ ve Resulünün istediği bir hayat tarzını kendine rehber edinir. Dünya ve ahiret saadetini kazanır. On sekiz bin âlemi insandan içre gören sufiler öncelikle insanın gönül dünyasının manevi bir anatomisini çıkararak işe başlarlar. Letâfler/çakra denilen bu âlemde varacakları hedef doğrultusunda yapacakları yolculuğun geçeceği menzilleri farklı isimlerle ifade etmeyi ve işaretlemeye özen gösterirler. Günümüz tabiriyle kendilerine meşrep ve neşvelerine göre yol haritaları çizerler. İslam, iman, ihsan; şeriat, tarikat, marifet, hakikat; kurb-i feraiz, kurb-i nevafil; fena fi’l-ihvan, fena fi’ş şeyh, fena fi’r-resul, fena fi’llah; kalb, ruh, sır, sırru’s-sır, hafi, ahfa, letaif-i nefs; fark, cem’, cemü’lcem’; ilme’l-yakin, ayne’l-yakin, hakka’l-yakin geçilmesi gereken menzillerden bazılarıdır. Biz bu makalemizde nefsin Kur’an-ı Kerim’de geçen yedi sıfatı göz önüne alınarak diye ismlendirilip, nefs-i emmare, nefs-i levvame, nefs-i mülhime, nefs-i mutmainne, nefs-i radiyye, nefs-i mardiyye ve nefs-i kâmile şeklinde yedi mertebeye ayrılan, tasavvuf literatüründe “etvâr-ı seb’a” diye ismlendirilen nefs olgusunu Halvetiyye geleneği özelinde ele alacağız. Ama öncelikle tasavvuf geleneğindeki konu ile ilgili genel çerçeveyi eski ve yeni kaynaklardan referanslar vererek ortaya koyacağız. Amacımız insan için hayati bir mesele olan nefisle mücadelenin nedenini, nasılını nazara vermektir.

AL-ATWAR AL-SAB’A/THE SEVEN LEVELS OF THE SOUL IN THE TRADITION OF KHALWATIYYA

The nafs and its intentional reclamation in mystical thought is a matter of considerable importance. Almost every religious sect’s student aims to discipline his nafs. Therefore, the sects are divided as sensual and spiritual sects. Sensual sects discipline their students’ nafs with reclamation. Spiritual sects try to bring the spirit to its original purity. In nafs mystical thinking, bad wishes and desires are one thing, the testimony and therefore nafs must be disciplined. When nafs is disciplined, it becomes very delicate. He guides himself to a way of life that Allah and the Messenger want. He achieves both worldly happiness and the hereafter. The Sufis, who are among the people who can see the eighteen thousand worlds, first of all, start their work by creating a spiritual anatomy of men’s heart. In the so-called Letaffler /chakra, they care to express and mark the distances they pass through in different names. They draw maps according to their masters and neshves. Islam, faith, benevolence; shariah, order, ingenuity, truth; kurb-i feraiz, kurb-i nevafil; fena fi’l-ihvan, fena fi’ş sheikh, fena fi’r-resul, fena fi’llah; heart, soul, secret, secrets-secret, hafi, ahfa, letaif-i nefs; difference, cem ‘, cemü’l-cem’; ilme’lyakin, ayne’l-yakin, hakka’l-yakin are some of the distances that needs to be passed. In this study, taking the seven attributes mentioned as the nafs-i emmare, nafs-i levvame, nafs-i mülhime, nafs-i mutmainne, nafs-i radiyye, nafs-i mardiyye and nafs-i kamile into consideration, we will examine the nafs phenomenon which is called “etvar-i seb’a” in the Sufi literature. However, we will present the general framework of the Sufi tradition by giving references from old and new sources. Our purpose is to reveal the reason for the struggle with the nafs which is a crucial issue for man.

PDF

___

Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin Marmaravî. Etvar-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmut Ef., nr. 2688/5, vr. 59a-68b.

Yıldırım, Birol ve Qasem Rafeq Hamood Najı. (2016). “Köstendilli Süleyman Şeyhî Efendi’nin Rüya Kavramı ve Rüya Yorumu Hakkındaki Görüşleri”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/10, 26-62.

Yazır, Muhammed Hamdi. (1979). Hak Dinî Kur’ân Dili, I-X, İstanbul.

Yazıcı, Tahsin. (1956), “Fetihten Sonra İstanbul’da İlk Halvetî Şeyhleri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, II, 87-113.

Ülken, Hilmi Ziyâ. (1971). Aşk Ahlâkı. Ankara.

Usta, Muhiddin. (2015). "Tasavvuf Eğitiminde Etvâr-ı Seb’a Metodu." Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Uludağ, Süleyman. (1996). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul.

Uludağ, Süleyman. (2006). “Nefis”.TDV, XXXII, 527, 527-529.

Uludağ, Süleyman. (2008). “Ricâlü’l-Gayb”, TDV., XXXV, ss. 81-82.

Uludağ, Süleyman. (1997). “Halvetiyye”, TDV., c. XV, 393-395.

Uludağ, Süleyman. (1994). “Devrân”, TDV., c. IX., 248-249.

Türer, Osman. (1995). Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul.

Tatçı, Mustafa. (2010). “Şâbâniyye”, TDV, XXXVIII, 211-215.

Şücaeddin İlyas b. İsa Akhisârî. Risale-i Etvar-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 820/3, vr. 19a-25a.

Şah Veliyyullah Dehlevî. (ts). Hüccetullâh’l-Bâliğâ I-II. (1994). Kahire.

Sünbül Efendi, Yusuf Sinan b. Ali. Risaletü’l-Etvari’s-Seb’a. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 341/02, vr. 23b-24a.

Seyyid Şerif Cürcânî. Kitabü’tTârifât. Basım yeri ve tarihi yok.

Selvi, Dilaver. (1997). Kur’ân ve Tasavvuf: Tefsirlerin Tasavvufa Bakışı, İstanbul: Şûle Yayınları.

Salahaddin Abdullah el-Uşşâkî. Mir’ât-ı Esmâ (On İki Sülûk İsimleri Şerhleri). Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 4595.

Safer Baba. (1998). Tasavvuf Terimleri Istılâhâtı Sofiyye fî Vatanı Asliyye, İstanbul.

Öztürk, Yaşar Nuri. ((Mart 1973). “Tasavvuf Bâtınî Kuvvetler II”, Hareket, Cilt: 8/ 87, 33-40.

Öztürk, Abdülvehhab (1995). Ansiklopedik Kur’ân-ı Kerîm Sözlüğü, İstanbul.

Ömer Fuâdî. Muslihu’n-Nefs. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmut Ef., nr. 2287/3, vr. 11b-77b.

Ömer Fuâdî. Beyân-ı Etvâr-ı Seb’a. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Belediye Yazmaları, nr. 981/05.

Niyâzîi Mısrî. Mevâidü’l-İrfan. Çev. Süleyman Ateş. ts. İstanbul.

Mütercim Asım Efendi. (1305). Kamus Tercümesi. c. IIV, İstanbul.

Mustafa Karahisârî Ahterî. (1283/1867). Ahterî-i Kebîr. İstanbul: Matbaa-i Sultâniyye.

Muhammed Şucâî. (1999). Makâlât-I Ne İdik Ne Olduk Ne Olabiliriz: Nefis Terbiyesinin Nazarî Esasları. Çev. Ali Eren. İstanbul.

Muhammed b. Mükerrem. İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. I-XV, Beyrut.

Muhammed A’la b. Ali, et-Tehânevî. (1862). Kitabu Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn I-II. Tashîh, Muhammed Vecîh-Abdulhak-Gulam Kadir. Kalküta.

Merter, Mustafa. (2013). Nefs Psikolojisi. İstanbul: Kaknüs Yayınları.

Mehmed Şâkir Halvetî. Etvâru’s-Seb’a. Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Türkçe Yazmalar, nr. 59/6.

Mehmed Nûrî, Şemseddin Nakşibend. (1284/1867). Risâle-i Murâkabe (Miftâhü’lKulûb İçinde). İstanbul: Esad Efendi Matbaası.

Mehmed Emin Tokadî. Etvâr-ı Makāmât-ı Hazret-i Ali. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 1160/04.

La’lî Fenâyî el-Gülşenî. Etvar-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, nr. 2089/2, vr. 4b-11b.

Kuşeyrî, Abdulkerîm. (1978). er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Tasavvuf İlmine Dair: Kuşeyrî Risalesi. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları.

Kınalı-zâde Ali Efendi. (1248/1832). Ahlâk-ı Alâî. Mısır.

Kemâleddin el-Harîrî. (1287). Fethu’l-Esrâr Şerh-i Virdü’s-Settâr. Matba-i âmire.

Kadrî, Hüseyin Kazım. (1943). Türk Lügatî Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lügatları I-IV. İstanbul.

İsmail Hakkı Bursevî. (1291). Silsile-i Celvetiyye. İstanbul: Haydarpaşa Hastanesi Matbaası.

İmam Bûsîrî. (1977). Kaside-i Bürde. Tercüme ve Şerheden: Âbidin Paşa. Tercüme ve Şerhi Kasîdei Bürde. Sad. Ömer Faruk Harman. İstanbul.

İbn Meserre. (1999). elMüntekâ Muttakîlerin Yolu. Çev. M. Necmettin Bardakçı. İstanbul.

İbn Kayyım elCevziyye. (1993). Kitabu’rRûh. Çev. Şaban Haklı. İstanbul.

Hüseyin Destgayb. (1998). Nefsi Mutmainne. Çev. Aziz ÇınarŞefik Onar, İstanbul.

Hüseyin b. Muhammed, Rağıb el-İsfehanî. (1986). el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân. İstanbul.

Harîrî-zâde Muhammed Kemaleddîn. Tibyânu Vesâili’lHakâık fi Beyâni Selâsili’tTarâik, I-III, Süleymâniye Ktp., İbrahim Efendi, No: 430432, I, vr.344b.

Hasan Ünsî. Etvâr-ı Seb’a. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 1508/02, vr. 7b-11a.

Hançerlioğlu, Orhan. (1977). Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar. İstanbul.

Gürer, Dilaver. (1999). Abdülkâdir Geylânî Hayatı Eserleri Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınlar

Gümüşhanevî. (1298). Kitabü’l-Arifin, (Mecmuatü’l-Ahzab’ın II. Cildinin kenarında). İstanbul.

Gümüşhanevî. (1979). Camiu’l-Usul: Veliler ve Tarikatlarda Usul. Çev. Rahmi Serin. İstanbul: Pamuk Yayınları.

Feridüddîn Attar. (1984). Tezkiretü’l-Evliyâ. Çev. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları.

Eşrefoğlu, Rûmî. (1996). Müzekki’n-Nüfûs. Haz. Abdullah Uçman. İstanbul.

Ebu Talib Mekki. (1995). Kutu’l-Kulub. Daru Sadır, Beyrut.

Ebû Hâmid Muhammed. (ts). Gazzâlî. İhyâu Ulûmi’d Dîn. IV, Beyrut.

Ebû Abdullah, Muhammed b. Yezîd İbn Mâce. (Ty) Sünen. Daru İhyâi’t Turâsil Arabî, III, Basım yeri yok.

Ebû Abdirrahman, es-Sülemî. (1981). Sülemî’nin Risaleleri: Tasavvufun Ana İlkeleri. Çev. Süleyman Ateş. Ankara.

Ebû Abdirrahman, es-Sülemî. (1970). “Uyûbu’nNefsi ve Mudâvâtuhâ: Nefsin Kusurları ve Bunların Tedavisi”. Çev. Süleyman Ateş. AÜİFD., c. XVI, Ankara 233-238.

Ebû Abdillah, Muhammed b. İsmail el-Buhârî. (1414). Sahîhi Buhârî. IVI, Dâru İbni Kesîr, Dımeşk.

Ebu Abdillah, Haris b. Esed elMuhasibî. (1988). Âdabu’n Nufûs. Tah. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut.

E. E., Calverley. “Nefis”. İslam Ansiklopedisi, IX, 178-183.

E. Bannerth. (1964-1966). “La Khalwatiyya en Egypt”, MIDEO, VIII, 1-75.

Dodurgalı, Abdurrahman. (1998). “Nefs ve Eğitimi”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5, İstanbul.

Cemâleddin İshak Karamânî (Cemâl Halife). Risâle fî Etvâri’s-Sülûk. Millî Ktp., Yazmalar, nr. 9007/13, vr. 123b-127a.

Cemâleddin Aksarayî (Çelebi Halife). Risale fi’l-Etvar ve’l-Meratib. Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 438/3, vr. 47a-52a.

Cebecioğlu, Ethem. (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara.

Cebecioğlu, Ethem. (Haziran 1994). “Nefs”. İslam Dergisi, 130, 54.

Cebecioğlu, Ethem. (Ocak 1993). “Nefs”. Bizim Dergah, 57, 4043.

Bilgili, İsmail. (2013). “Necâtü’l-Ğâfilin” Şerhi Şifâü’l-Mü’minîn’e Farklı Bir Bakış”, I. Uluslararası Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî Sempozyumu, Gümüşhane.

Bilgili, İsmail. (2017). Konyalı Şeyhzâde Ahmet Ziya Efendi, Hayatı, Şiirleri ve İcâzetleri, 1. bs, Dizgi Ofset Matbaacılık, Konya

Bilgili, İsmail. (2016). “Hoca Ahmed Yesevî’nin Hikmetleri Bağlamında Zâhir-Bâtın Fıkhı, Şeriât-Tarikat Bütünlüğü”, II. Uluslararası Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu, Saraybosna.

Bilgili, İsmail. (2016). “Hoca Ahmed Yesevî’nin “Divan-ı Hikmet” Adlı Eserine Fıkhî Açıdan Bakış”, II. Uluslarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu, Ankara.

Bâlî Efendi, Sofyavî. Risâle-i Etvâr-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Uşşaki Tekkesi, nr. 258/2, vr. 45b-78a.

Azîz Mahmud Hüdâyî. Risâle der Beyân-ı Etvâr-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., H. Şemsi Güneren, nr. 61-12, vr. 101b-103b.

Ayverdi, Sâmiha. (1976). Milli Kültür Meseleleri ve Maârif Davamız. İstanbul.

Ayntâbî, Muhammed Emin b. Muhammed Esad. Ezvakü’l-Hâlidî ve Etvarü’nNakşibendî. Süleymaniye Ktp., H. Hüsnü Paşa, nr. 778.

Aynî, Mehmed Ali. (1930). “Nefs Kelimesinin Mânaları”, Dârü’l-Fünûn İlahîyat Fakültesi Mecmuası, 14, 48-52.

Atik, M. Kemâl. (1997). “Nefis”, İslami Kavramlar, Ankara.

Atay, Tayfun. (1996). Batı’da Bir Nakşi Cemaati Şeyh Nazım Kıbrısî Örneği. İstanbul.

Annemarie, Schimmel. (2000). Tasavvufun Boyutları, Çev., Yaşar Keçeci, İstanbul: Kırkambar Yayınları.

Alıcı, Mustafa, “İslam’ın Üç Boyutu: iman, İslam ve İhsan”, https://www.academia. edu/ 7017922/Islam%C4%B1n_%C3%BC%C3%A7_boyutu_Three_ Dimensions_of_Islam, (erişim: 29.11.2017)

Akşemseddin, Mehmed bin Hamza. Ahvâlu’s-Sülûk. Süleymaniye Ktp., Tahir Ağa Tekkesi, nr. 334.

Ahmed Müsellem, Ebû’l-Vefâ Edirnevî. (1314). Şerh-i Kaside-i Şumûu’l-lâmî fi Beyân-ı Etvâr-ı Seb’a. İstanbul.

Âbidin Paşa. Tercüme ve Şerh-i Mesnevî-i Şerîf. (1324/1906). IVI, İstanbul.

Abdürrezzâk b. Ahmed Kâşânî. (1992). Mu’cemu Istılâhâti’s-Sûfîyye. Kahire.

Abdülmü’min el-Hafenî. (1987). Mu’cemu Mustalâhâti’s-Sûfîyye, Beyrut.

Abdülkâdir Geylânî. (1973). el-Fethu’r-Rabbânî ve’l-Feyzu’r-Rahmânî. Mısır.

Abdülhakim Arvasî. (1341/1922). er-Riyâzu’t-Tasavvufiyye. İstanbul.

Abdülgaffar b. Ramazan. Etvâr-ı Seb’a Risâlesi. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmut Ef., nr. 2478/2, vr. 28a-33a.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi