ERKEN DÖNEM TASAVVUFU VE TÜRK TASAVVUFUNDA SEYR Ü SÜLÛK (METİN MERKEZLİ BİR İNCELEME)

Tasavvufhareketinin başlangıcı Hz. Muhammed, sahabe ve tâbi'un devrine kadar götürülmekle beraber, onun müstakil bir hareket haline gelmesi VIII. asrın ikinci yarısında başlar, IX. asırda doğuş dönemini tamamlar. Basra ve Kufe civarında başlayan zühd hareketi ve buna bağlı olarak gelişen tasavvuf, zaman içinde yayılarak Maveraünnehir ve Horasan bölgelerine de ulaşır. Bu bölgelerde tasavvufa yön veren oldukça önemli sufiler ve tasavvuf teorisyenleri yetişir. Tasavvuf inancı İslami bir temel üzerine kurulmakla birlikte zaman içinde yayıldığı coğrafyalara ve coğrafyada yaşayanlara göre bazı farklılıklar gösterebilmekte ve bu durumda İran tasavvuf anlayışı, Türk tasavvuf anlayışı gibi adlandırmalar ortaya çıkabilmektedir. Bu çalışmada da Horasan merkezli Türk tasavvuf anlayışının erken dönem tasavvuf anlayışı ile olan ilişkisi ele ahnacaktır. Burada erken dönem tasavvuf anlayışı ile kastedilen; Kuşeyrî, Hücvîrî, Kelâbâzî gibi tasavvuf teorisyenlerinin eserlerinde sistemleşen ve bu yol üzerine inşa edilen tasavvuf anlayışıdır. Bu yazarların eserleri tasavvufun daha çok teorik, sistemleşmiş ya da kurumsallaşmış boyutunu yansıtmaktadır. Horasan merkezli Türk tasavvufu için de Hacı Bektaş-ı Veli, Ahmed Yesevî gibi erken dönem süfîlerinden faydalanılacaktır ki bu isimler de tasavvufun daha çok amelî, irfânî boyutunu temsil etmektedir. Bu sayede sistemleşmiş tasavvuf anlayışı ile Horasan merkezli Türk tasavvufu anlayışının birbiriyle olan ilişkisi değerlendirilmeye çalışılacaktır.

SPIRITUAL JOURNEY (SAYR U SULŪK) IN EARLY SUFISM AND TURKISH SUFISM (A TEXT-BASED REVIEW)

The beginning ofthe sufı movement goes back to the time of the Prophet, the Companions and “tâbi’ün” (the second generation following the Companions of the Prophet) time. However, its emergence as an individual movement started in the second half of 8‘h century and it completed its emergence period in the 9‘h century. Sufism developed thanks to the movement of asceticism, which was started in Basra and Kufah cities and spread to Mawarannahr and Khorasan provinces. Influential and distinguished sufi scholars who led the way of sufısm were brought up in these areas. Sufi worldview is established on an Islamic base; however, it has its variations depending on the geographies it spread over time. Accordingly, we have variations in nomenclature such as Iran sufism, Turkish sufism. In this study, the relationship between the Khorasan—based Turkish sufism and the early period sufism will be discussed. What is meant by early period sufism here is the sufism concept established on and through the works of sufi theoreticians such as Al- Kushayri, Hujwiri, Kalabazi. The works of these authors reflect the theoretical, systematized or institutionalized dimension of sufism. As to the Khorasan based Turkish Sufism, we will try to appeal to the views of the sufis of theearly sufism such as Haji Bektash Wali, Khwaja Ahmad Yasawi, who represent the dimensions of sufi wisdom and action of sufısm. By this means, we will try to examine the relationship between systematic understanding of sufism and Khorasan—based Turkish sufism.

___

Afifi, Ebu’l-Ala. (2009). Tasavvuf-İslamda Mânevi Hayat. Çev. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayınları.

Alşan, Mehmet Hakan. (2012). Horasan Erenleri-Melameîler, Ahiler, Bacılar, Gaziler, Abdallar. İstanbul: Kurtuba Yayınları.

Ateş, Süleyman. (198 ). Tasavvufun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risaleleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.

Atlı, Ahmet. (201 1). “Tasavvufta Ricalü’l-Gayb”. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Barkan, Ömer Lütfi. 1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”. Vakıflar Dergisi 2, 270-387.

Ceyhan, Semih. (2013). “Zühd”. TDVİslam Ansikopedisi, c. 44, 530-533.

Chittick, William. (2008). “İslam Kozmolojisinde Gayb Adamları”. Varolmanın Boyutları. Çev. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları. s. 45-75.

Çetin, İsmail. (2007). Türk Kültüründe Bab (Baba) Ata Geleneği. Milli Folklor 76, 70-75.

Demirci, Mehmet. (1997). Hakikat. TDVİslam Ansiklopedisi, 5, 178- 179.

—. (1997). Hal. TDVİslam Ansiklopedisi, c. 15, 216-218.

—. (2002). “Müslüman Türklerde Tasavvuf”. Türkler Ansiklopedisi, c. 5, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 5. 927-940.

Eraslan, Kemal. (1977). Ahmet Yesevi’nin Fakrnamesi. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 22, 45-120.

Filiz, Şahin. (2014). İslam Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri. İstanbul: Say Yayınları. Furat, Ahmed Subhi. (1986). “Velî”. MEB İslam Ansiklopedisi, c. 13, s. 287-292.

Güzel, Ahdurrahman. (2008) Ahmed Yesevî’nin Fakrnamesi Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Oncü Kitap.

Hacı Bektâş-ı Velî. (2009). Makalat-ı Gaybiyye ve Kelmiat-ı Ayniyye. Haz. Gıyaseddin Aktaş, Hacı Yılmaz. Ankara: Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Merkezi Yayınları.

—. 20 ). Makalat. Ali Öztürk vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

—. (2014). “Kitabü’l-Fevaid”. Makalat, Kitabü’l—Fevaid, Besmele Tefsiri, Fatiha Tefsiri. Haz. Ahmet Tekin. İstanbul: Kelam Yayınları.

Hazinî. (2014). Cevahirü'l-Ebrar min Emvac—ı Bihar (İyilerin Dalgalı Denizlerden Çıkardığı İnciler). Haz. Müchit Kaçar, Cihan Okuyucu. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.

Hücvirî. (2014). Keşfü'l—Mahcub (Hakikat Bilgisi). Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları.

Izutsu, Toshihko. (2010). İslam Mistik Düşüncesi Üzerine Makaleler. Çev. Ramazan Ertürk. İstanbul: Ağaç Yayınları.

Kala, Arif. (2007). “Sorgulama, Tepki, Uzlaşı (Elazığ Alevileri Üzerine Alan Araştırması)”.

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kütahya.

Kara, Mustafa. 1995). “Fena”. TDVİslam Ansiklopedisi, c. 12, 333-335.

—. (2010). Türk Tasavvuf TarihiAraştırmaları-Tarikatlar; Tekkeler, Şeyhler. İstanbul: Dergah Yayınları.

Karakaya Stump Ayfer. (2015). “Vefailik, Bektaşilik ve Anadolu’da (Heterodoks’ İslam’ın Kökenleri Meselesi: Köprülü Paradigmasını Yeniden Düşünmek”. Ve ailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık-Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Dü- şünmek İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. s. 185-206.

Karamustafa, Ahmet Targon. (2005). “Yesevilik, Melametilik, Kalenderilik, Vefailik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu”. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 61-89.

—. (2012). Tanrının Kuraltanımaz Kulları (İslam Dünyasında Derviş Toplulukları). Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Kelâbâzî. (2013). Doguş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. Çev. Süleyman Uludağ. lstanbul: Dergah Yayınları.

Knysh, Alexander. (20 11). Tasavvuf Tarihi. Çev. İhsan Durdu. İstanbul: Ufuk Yayınları.

Konur, Himmet. (2005). Horasan’ın İslam ve Tasavvuf Tarihine Katkısı (Hicri I-V. Asırlar). Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21, 3-27

Köprülü, Mehmed Fuad. 1978). “Ahmed Yesevî”. MEB İslam Ansiklopedisi, 1, 210- 215

—. (1978). “Ata”. MEB İslam Ansiklopedisi, 711-718.

—. (1979). “Baba”. MEB İslam Ansiklopedisi, 165-166.

—. (2003). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Haz. Orhan Fuat Köprülü. Ankara: Akçağ Yayınları.

—. (2012). Anadoluda İslamiyet. Haz. Metin Ergun. Ankara: Akçağ Yayınları.

—. (2013). Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Haz. Orhan Fuat Köprülü. Ankara: Akçağ Yayınları.

Kuşeyrî, Abdülkerim. (2014). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi. Haz. Süleyman Uludağ, Istanbul: Dergah Yayınları.

Lewisohn, Leonard. (1997). “Suluk”. Encyclopedia of İslam, c. 9, 861-864.

Melikoff, Irene. (2011). Uyur İdik Uyardılar. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yaymları.

Nasr, Seyyid Hüseyin. (2004). “Nazari İrfan, Doktriner Tasavvuf ve Bugünkü Önemi”. İslam Araştırmaları Dergisi 12, 1-25.

Nicholson, Reynold Alleyne. (1978). İslam Sufileri. Çev. Memet Dağ vd. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1996). Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.

—. (2009). Babailer İsyanı (Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadoluda İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü). İstanbul: Dergah Yayınları.

—. (2011). Ortaçağ Anadolusunda İki Büyük Yerleşimci (Kolonizatör) Derviş Yahut Vefaiye ve Yeseviye Gerçeği: Dede Garkın ve Emirci Sultan. Ankara: Hacı Bektaş-ı Velî Araştırma Merkezi Yayınları.

—. 20 14). OrtaçağlarAnadolu 'sunda İslam’ın Ayak İzleri (Selçuklu Dönemi Makaleler Araştırmalar). İstanbul: Kitap Yayınevi.

Ögke, Ahmet. (2001). “Türk Tasavvuf Düşüncesinde Şeriat, Tarikat, Hakikat, Marifet Kavramları ve Marmaravî’de Dört Kapı-Kırk Makam Anlayışı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 18, 63-74.

Öngören, Reşat. (2011). Tasavvuf TDVİslam Ansiklopedisi, c. 40, 119-126.

Özcan, Hanifı. (2002). “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Düşünce”. Türkler Ansiklopedisi,

c. 5, 878-909. Öztürk, Eyüp. (2013). Velîlik ile Delilik Arasında İbnüs'-Serrac’ın Gözünden Müvelleh Dervişler). İstanbul: Kitabevi Yayınları.

Öztürk, Mürsel. (2001). Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Radtke, Bernd. (2009). “Horasan ve Maverünnehir’de Din Alimleri ve Mutasavvıflar”. Çev. Ergin Ayan. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/ 9, 358-376.

Schimmel, Annemarie. (2008). “Sufizmin İlk Dönemleri”. Çev. Ali Ayten. İslam Kültürü, Haz. E. İhsanoğlu. c. 5, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 489-5 17.

—. (2012). İslamın Mistik Boyutları. Çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınları.

Schuon, Frithjof. (2010). İslam ’ın Metafzik Boyutları. Çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İz Yayınları.

Şahmerani, Es’ad. (2000). Tasavvuf-Menşei ve İstılalıları. Çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayınları.

Şeker, Fatih Mehmet. (2011). Türk Düşünce Tarihi Açısından Kutadgu Bilig. İstanbul: Dergah Yayınları.

—. (2012). İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Taşğın, Ahmet. (2013). “Aleviler Arasında Erkan Farklılıkları ve Farklı Erkanlarıyla Alevilerin Yaşadıkları Coğrafya”. Geçmişten Günümüze Alevilik 1. Uluslararası Sempozyumu, Bingöl.

Tirmizî, Hakîm. (2006). Hatmü'l-Evliya. Çev. Salih Çift. İstanbul: İnsan Yayınları.

Tosun, Necdet. (2012). “Orta Asya’da Tasavvuf”. Orta Asyada İslam 1. Haz. Muhammed Savaş Kafkasyalı. Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevî Üniversitesi Yayınları.

Tüsî, Ebu Nasr Serrac. (2012). el-Lüma (İslam Tasavvufu). Çev. Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları.

Uludağ, Süleyman. (2003). “Ma’rifet”. TDVİslam Ansiklopedisi, c. 28, 54-56.

—. (2008). TasavvufKültüründe Keşif ve Keramet. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları. —. (2008a). “Ricalullah”. TDVİslam Ansiklopedisi, c. 35, 80-81.

—. (2008b). “Ricalül’l-Gay ”. TDVİslam Ansiklopedisi, c. 35, 81-82.

—. (2010). Dört Kapı Kırk Eşik-İslam Toplumlarında Sufi Gelenekler ve Derviş Tipleri. İstanbul: Dergah Yayınları.

—. (2010). “Süluk”. TDVİslam Ansiklopedisi, c. 38, 127-128.

—. (2012). “Velî”. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 379.

—. (2013). İslam Düşüncesinin Yapısı,- Selef, Kelam, Tasavvuf, Felsefe. İstanbul: Dergah Yayınları.

Uyanık, Mevlüt. (2005). İslam Bilgi Felsefesinde Kalbin Anlaması-Gazzali Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları.

Ülken, Hilmi Ziya. (2009). Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Viedanî, Sadık. 1338). Tomar-i Türük-ı Aliyye (Melâmilik). İstanbul: Evkâf-ı Islâmiye Matbaası.

—. 1345). Tamar-1 Türük-ı Aliyye (Stiff ve Tasavvuf). İstanbul: Matbaa-i Amire.

Yılmaz, Kamil. (2014). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları.

Zarcone, Thierry Vincent. (2002). “Wali”. Encyclopedia ofIslam, c. 11, 113-115.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi