Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’nde sağlık hizmetleri ve Erzurum’da ilk tifüs aşısı uygulamaları

Doğu Cephesi olarak adlandırılan Kafkas Cephesi, Osmanlı tarihinin en büyük yenilgilerinden birinin alındığı yer olup 3. Ordu’daki askerlerimizin bir çoğunu henüz Rus ordusuyla çatışmadan kaybettiğimiz, soğuğun ve salgın hastalığın baş düşmanlarımız olduğu bir cephedir. Savaş dönemlerinin korkunç afeti olarak tanımlanan tifüs hastalığı, Birinci Dünya Savaşı sırasında toplamda 18 gün süren (22 Aralık 1914 - 9 Ocak 1915) Sarıkamış Harekâtında, Kafkas Cephesi’ndeki 3. Ordu’yu istila ederek düşmanın başaramadığı genel kırımı yapmış, savaştan çok daha fazla asker ve sivil kayıplarına sebep olmuş ve harp tarihinin bir faciası olarak tarihteki yerini almıştır. Kafkas Cephesi’nde ordu savaşa sürülürken hazırlıklar son derece yetersiz kalmıştır. Sıhhî hizmet ve teşkilat, üzerinde durulacak en önemli nokta iken, şiddetli kış ortasında son derece müşkül şartlar altında girilen bu önemli mücadelede sıhhî tertibat tamamen ihmal edilmiştir. Aralık 1914’de Enver Paşa’nın emriyle başlatılan taarruz harekâtı başarısızlıkla sona ermiş, sert kış koşulları altında harekete geçen askerlerin büyük bir kısmı açlığa ve soğuğa yenik düşmüş, geri kalanlarını ise ordu içerisinde salgın halinde seyreden tifüs hastalığı kırıp geçirmiştir. Bütün bu talihsiz şartlar bir araya gelerek 3. Ordu’da, daha harbin başlangıcında çok fazla askerin kaybına yol açmıştır. Sarıkamış felaketinin sonuçları, memleket, ordu ve cephede uzun zaman sarsıntı ile hissedilmiştir. 32 yaşında iken 3. Ordu’da Sıhhiye Reisi olarak göreve atanan ve üç buçuk sene bu görevde kalan Dr. Tevfik Sağlam, sağlık hizmetlerinde çok önemli başarılara imza atmıştır. Daha önce Yemen’de karşılaştıklarında tanı koyamadıkları hastalığın ‘Tifüs’ olduğu sonucuna vararak ilk tifüs aşısı uygulamalarını Erzurum’da (Hasankale) başlatmış ve ‘Tifüs salgını’ ile oluşabilecek daha büyük felaketlerin önüne geçmiştir. Günümüz olanaklarında COVID-19 pandemisi ile mücadelemiz sürerken bir asır öncesinde; savaş, yoksulluk ve soğuğa rağmen tifüs salgınını yenmeyi başaran Türk hekimlerimizi bir kez daha takdirle anıyoruz.

PDF

___

1. Sönmez B, Yıldız R. Ateşe Dönen Dünya: Sarıkamış. 7.Baskı. İstanbul: Ikarus Yayınları, 2010.
2. Yergök Z, Sami Önal (Haz.). Tuğgeneral Ziya Yergök’ün Anıları, Sarıkamış’tan Esarete (1915- 1920). 5.Baskı. İstanbul: Remzi Kitapevi, 2006.
3. Demireğen Ö, Keskin A, İlhan F. Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi’nde sağlık hizmetleri. Ankara: Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yay., 2011.
4. Cömert H. Kayserili Mustafa Remzi Bey’in Hatıraları (Balkan-Sarıkamış Günlüğü). 1.Baskı. Ankara: Mazaka Yayıncılık, 2013.
5. Özer S. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. Belleten, 2016; 80 (287): 219-260
6. Gökçe Tİ, Üster SN, Tevfik Sağlam. 1882-1963. 2.Cilt. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1968.
7. Kuntman MD. Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları. 2.Baskı. Ankara: Genelkurmay Başkanlığı ATASE, 2010.
8. Karatepe MI. Dünya Savaşı Yıllarında Tifüs Aşısının Uygulanmasında Türk Hekimlerinin Rolü. Mikrobiyol bül, 2008; 42(2): 301-313.
9. İlter AZ. Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Hatıraları. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2007.
10. Konukçu E. Erzurum’da Kars Kapı Şehitliğindeki İki Mezar “Hafız Hakkı Ve Cemal Paşalar (1915,1922). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2010.
11. Bardakçı M. Hafız Hakkı Paşa’nın Sarıkamış Günlüğü. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
12. Şakir N. Birinci Cihan Harbinde Erzurum ve sağlık organizasyonu anıları, Çeşitli Yönleri ile Erzurum ve Çevresi. Ankara, Ulusal Verem Savaş Derneği, 1968.
13. Özbay K. Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri. Cilt 1. Yörük Basımevi: İstanbul, 1976.
14. Yıldırım N. 1. Dünya Savaşı’nda Tıbbiyeler ve 14 Mart’ın Tıp Bayramı Oluşu. Toplumsal Tarih, 2008; 42-48.
15. Sağlam T. Büyük Harpte 3. Orduda Sıhhi Hizmet. İstanbul: Askeri Matbaa, 1941.
16. Tekir S. Sarıkamış Harekâtı Sonrası Türk Ordusunda Görülen Salgın Hastalıklar Ve Yaşanan Kayıplar. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2016; 0(2016-Ek): 267-287.
17. Sarıköse ST. XIX. yüzyılda Çukurova’da Doğal Afetler ve Salgın Hastalıklar. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2013.
18. Sütçü M, Somer A. Riketsiyal Enfeksiyonlar. Somer A, Salman N, Yalçın I. Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları. 2.baskı. İstanbul: Akademi yayınevi, 2015: 457-465.
19. Karatepe MI. Dünya Savaşında Kafkas Cephesinde Tifüsle Mücadele, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 1999.
20. T.C. Sağlık Bakanlığı. Bulaşıcı Hastalıklar Sürveyans ve Kontrol Esasları Yönetmeliği. Epidemik Tifüs, Resmî Gazete (26537), 2007.
21. Tonguç F. Birinci Dünya Savaşı’nda Bir Yedek Subayın Anıları. 2. Baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1999.
22. Murray PR, Baron EJ, Jorgensen JH, Landry ML, Pfaller MA. Manual of Clinical Microbiology. 9th edition. Washington DC: American Society of Microbiology Press, 2007.
23. Başustaoğlu AC, Karakuş SE. The fight against typhus in the Ottoman Army during Wold War I. Microbiology Australia, 2014; 35(3): 148-152.
24. Oktay S. Gebelerin Grip Aşısı Etkinliği ve Güvenirliği Hakkında Bilgi Düzeyi. Uzmanlık Tezi, Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, 2017.
25. Kurt E. Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar ve Bilim Tarihindeki Yeri. Lokman Hekim Journal, 2013;3(1):62-66.
26. Özdemir H. Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914- 1918.Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2005.
27. Yurdakul S.E. Kızılay’ın İlk Hastaneleri (1877- 1878): Yatan Hastalarda Görülen Enfeksiyonlar ve Mortalite Oranları. Türk Mikrobiyoloji Cem Derg, 2019; 49(2):104- 112.