Ahmet ACIDUMAN, Uygur ER, Fehmi S. KATIRCIOĞLU

Osmanlı dönemi eserlerinden Alâ'im-i Cerrâhîn ve yazarı bilinmeyen Cerrâhnâme'de dolaşım sistemi

Yazarı bilinmeyen Cerrâhnâme ve Alâ'im-i Cerrâhîn sırasıyla XV. yüzyılın sonu ile XVI. yüzyılın başında yazılmış olan Türkçe cerrahnamelerdir. Bu yazıda dolaşım sistemi ile ilgili bölümleri üzerinde özel olarak durularak, bu cerrahnameler ve Alâ'im-i Cerrâhîn'in yazarı Cerrah İbrahim tanıtılmaktadır. Bu çalışma, Alâ'im-i Cerrâhîn'in Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa Koleksiyonu, no: 568'deki ve yazarı bilinmeyen Cerrâhnâme'nin İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, no: 729'daki el yazması nüshalarına dayandırılmıştır. Alâ'im-i Cerrâhîn'in “cemî'i teşrîhleri beyân ider” başlıklı 12. bâbının 3., 4., 9. fasıllarında dolaşım sistemi anatomisi ve fizyolojisi tarif edilmekte ve “tamarları ve ser-cümle tamarlardan kan almağı beyân ider” başlıklı 13. bâbında ise kan alarak (veneseksiyon) tedavi yapılan bazı klinik durumlar hakkında bilgiler verilmektedir. Cerrahnamede Hipokrat, Galen ve İbn Sînâ gibi yazarlardan bazı alıntılar yapılmıştır. Ancak bazı özgün fikirler de öne sürülmüştür. Yazarı bilinmeyen Cerrâhnâme'nin ise “Hareket ider tamarlarda olan cerâhati beyân ider” başlıklı 99. faslı arter yaralanmaları hakkındadır. Eserlerin önemli özelliklerinden biri de Arapça ve Farsça terimler yerine Türkçe terimlerin ağırlıklı olarak kullanılmış olmalarıdır. Türk tıbbı için tarihsel önem taşıyan bu eserlerin tanınması ve gelecek kuşakların yararlanımına sunulması Türk tıp tarihi ve anlayışı açısından önemlidir.

Circulatory system in Alâ'im-i Cerrâhîn and Cerrâhnâme (surgical treatise) by unknown author of the Ottoman era

Alâ'im-i Cerrâhîn and Cerrâhnâme b y u nknown a uthor a re Turkish surgical treatises that were written at the end of the 15th century and at the beginning of the 16th century, respectively. The aim of this manuscript is to present these treatises and the author of Alâ'im-i Cerrâhîn, Surgeon İbrahim with special emphasis on its chapters related to circulatory system. This study is based on the handwritten manuscripts in the Library of Süleymaniye, Collection of Hekim Ali Paşa, no: 568 for Alâ'im-i Cerrâhîn, and the Library of İstanbul Archaeological Museum, no: 729 for Cerrâhnâme by unknown author. In the 3rd, 4th a nd 9 th parts of the 12th section of Alâ'im-i Cerrâhîn, entitled “cemî'i teşrîhleri beyân ider”, the anatomy and physiology of the circulatory system is described and in the 13th section, entitled “tamarları ve ser-cümle tamarlardan kan almağı beyân ider”, information is given about some clinical conditions where treatment with venesection is performed. In the treatise, some information was quoted from Galen, Avicenna and Hippocrates, but some original opinions had been tossed out in it. The ninety-ninth part of the Cerrâhnâme by unknown author, entitled “Hareket ider tamarlarda olan cerâhati beyân ider” is on the arterial injuries. One of the important features of these works is that they were written with Turkish terms with only a few Arabic or Persian ones. To be known and presented to the benefit of next generations of these important historical treatises is crucial for the Turkish medical history and comprehension.

PDF

___

1) Bayat AH. Tıp Tarihi, 1. Baskı. İzmir: Sade Matbaa; 2003. s. 96, 116, 242.
2) Cerrâhnâme. İstanbul, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, no: 729. 910 H. / 1504; v. 1b, 112a-3a.
3) İbrahim bin Abdullah. Alâim-i Cerrâhîn. İstanbul, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa Koleksiyonu, no: 568; 911 H. / 1505; v. 1a-2a, 134b-41b, 147b-8b, 153b-5b, 157a-8b, 294b.
4) Yıldırım N. XV. yüzyıla ait Türkçe bir cerrahname. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 1983;46(Supp 90):227-46.
5) Yıldırım N. XV. yüzyıla ait anonim bir cerrahnâme, cerrahi yöntemlerin kullanıldığı fasıllar, tıbbi terminoloji ile bitki, drog ve madde isimleri. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 2004. 2005;10-11:325-434.
6) Yıldırım N. Alâim-i Cerrâhîn üzerine bazı yeni bilgiler. In: I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, İTÜ 14-18 Eylül 1981, Bildiriler. Cilt 2. İstanbul: İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi; 1981. s. 169-81.
7) Yıldırım N. Alâim-i Cerrâhîn’in bilinmeyen bir özeti: fi nebzeti’n min el-cerrâhîn. Tıp Tarihi Araştırmaları; 1986;1:100-4.
8) Adıvar AA. Osmanlı Türklerinde İlim, 6. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000. s. 61.
9) Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu. CD-3. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Kütüphane Başkanlığı; 2005.
10) İbrahim bin Abdullah. Alâim-i Cerrâhîn. Manisa, İl Halk Kütüphanesi, No: 1851; 1016 H. / 1607-1608; v. 29a-31b.
11) İbrahim bin Abdullah. Alâim-i Cerrâhîn. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, No: 1844; v. 47b-50a, 58a-61a, 64a.
12) İbrahim bin Abdullah. Alâim-i Cerrâhîn. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY, No: 7147; v. 88a-95b.
13) Ünver AS. İbni Sina’nın kan alınacak damarlar risalesi. Tedavi Kliniği ve Laboratuarı Dergisi 1937;7:36-50.
14) Beksan FK. Avrupada frengi tarihini alakadar eden Türkçe bir vesika. Türk Tıb Tarihi Arkivi 1938;3:49-51.
15) Yıldırım N. Alâ’im-i Cerrâhîn’de (1505) frengi. Tıp Fakültesi Mecmuası 1991;54:353-60.
16) Acıduman A, Belen D. The earliest document regarding the history of cranioplasty from the Ottoman era. Surgical Neurology 2007;68:349-53.
17) Sabuncuoğlu Ş. Cerrâhiyyetü’l-Hâniyye, 2 Cilt, Hazırlayan: Uzel İ. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları; 1992.
18) Albucasis On Surgery and Instruments, A Definive Edition of the Arabic Text with English Translation and Commentary by Spink MS, Lewis GL. 1st ed. London: The Wellcome Institute of the History of Medicine; 1973. p. 2-5.
19) İbn-i Sînâ. El-Kânûn Fi’t-Tıbb. Birinci Kitap. Çeviren: Kahya E. 1. Baskı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi; 1995. s. 341.
20) Yıldırım N. İbrâhim B. Abdullah, Alâ’im-i Cerrâhîn adlı Türkçe eseriyle tanınan Osmanlı cerrahı. TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 21. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı; 2000. s. 284-5.
21) Galen. On the usefulness of the parts of the body (translated from Greek with an Introduction and Commentary by May, M. T.). Ithaca, New York: Cornell University Press; 1968. p. 20-1, 27, 30.
22) Altıntaş A. Rönesans tıbbı. In: Sarı N, Altıntaş A, Başağaoğlu İ, Özaydın Z, Doğan H, Ülman YI, ve ark., editörler. Tıp Tarihi ve Tıp Etiği Ders Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi; 2007. s. 91-7.