T’U-CHÜE ( = TÜRK ) DEVLET VE ULUS ADI, A-SHİH-NA, A-SHİH-TE BOY ADLARI, MO-CHİH-LİEN (BİLGE KAĞAN) KİŞİ ADI ÜZERİNE

Makalede T’u-chüe (Türk) ulus adı, A-shih-na, A-shih-te boy adları ve Bilge Kağan’ın ön (küçük) adı olan Mo-chih-lien üzerinde durulmuştur. T’u-chüe ulus adının doğru yeniden oluşturmasının *Türküt değil, Türk olduğu, Pulleyblank’in görüşü doğrultusunda bir kez daha vurgulanmıştır. Göktürk devletini kuran A-shih-na ailesinin -shih-na öğesinin şu ana değin Moğulca çono “kurt” olduğu ileri sürülmüş ve neredeyse genel kabul görmüştür. Bunun doğru olmadığı, ses çevriminin -ş-’li olduğu, ayrıca shih-na öğesinin yuvarlak değil düz ünlülü olduğu seslendirilmiş, A-shih-na’nın Türkçesinin *Aşnag veya *Aşan olabileceği belirtilmiştir. Ayrıca Tunyukuk’un mensup olduğu A-shih-te boyunun yeniden oluşturmasının *Aşdag olabileceği ortaya konulmuştur. Gerek *Aşnag ~ Aşan, gerek *Aşdag boy adlarının anlamları hakkında şimdilik kesin bir şey söyleyemiyoruz. Bilge Kağan’ın ön adı olan Mo-chih-lien’in Türkçe aslının *Böglen olduğu belirtilmiş, anlamı hakkında kesin bir şey söylenememiştir. Böylece A-shih-na, A-shih-te, Mo-chih-lien ses çevrimlerini yeniden oluşturma hususunda ilerleme sağladığımıza inanıyoruz.

Anahtar Kelimeler:

T’u-chüe, A-shih-na, kurt, A-shih-te, Tunyukuk, Mo-chih-lien, Bilge Kağan

PDF

___

Barthold, V. V. ; Mogol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Kervan y., İstanbul 1981.
Bombaci, A. ; “Prenses Hsien - Li Bilge’nin kocaları”, çev. İnci Enginün, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1973 - 21, c. XXI, s. 45-63.
“Bugut yazıtı”, Vikipedi, 5 Şubat 2021, 20.57.
Caferoğlu, Ahmet ; Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. b., Enderun k.e., İstanbul 1993.
Divanü Lügatit Türk Dizini, TDK, Ankara 1972.
Divanü Lügatit Türk Tercümesi, çev. B. Atalay, TDK, Ankara 1986, c. III, IV.
Dîvânü Lügâti’t Türk, Mahmûd el-Kâşgarî, Robert Dankoff - James Kelly yayınından çev.ler Seçkin Erdi - Serap Tuğba Yurteser, 2. b., Kabalcı y., İstanbul 2007.
Divitçioğlu, Sencer ; Orta Asya Türk İmparatorluğu VI - VIII. Yüzyıllar, (Köktürklerin yenilenmiş 3. baskısı), İmge k., Ankara 2005.
Gumilev, L. N. ; Eski Türkler, Selenge y., İstanbul 2003.
Kafesoğlu, İbrahim ; “Bilge Kağan’ın adı ve lakabı”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1984’ten Umumi Türk Tarihi Hakkında Tespitler, Ötüken n. İstanbul 2014.
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, KB y., Ankara 1991.
Özergin, Kemal ; “Şair ve destancı Pölken”, Türk Folklor Araştırmaları, Ekim 1978, Sayı: 351, s. 8458-8460.
Özönder, F. Sema Barutcu ; “Türkler ne zaman bir ‘millet’ idi”, Kök Araştırmalar, 1 / 2, Güz 1999.
Pulleyblank, E. G. ; “Çinlilerin Türklere verdiği adlar”, çev. E. Bengi Özbilen, Türk Dünyası Araştırmaları, Ağustos 1999, Sayı: 121, s. 149-154.
Sertkaya, Osman Fikri ; Göktürk Tarihinin Meseleleri, TKAE y., Ankara 1995. Sümer, Faruk ; Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, TDAV y., İstanbul 1999.
Taşağıl, Ahmet ; Göktürkler, TTK, Ankara 1995.
Tekin, Talat ; Orhon Yazıtları, 3. b., Yıldız y., İstanbul 2003.
Tekin, Talat ; Orhon Yazıtları, 3. b., TDK, y., İstanbul 2008.
Tezcan, Semih : “VIII. yüzyıldan kalma 1283 numaralı Tibetçe el yazmasında geçen Türkçe adlar üzerine”, Bilimsel Bildiriler 1972, TDK, Ankara 1975, s. 299-308.
Yudahin, K. K. ; Kırgız Sözlüğü, çev. Abdullah Taymas, MEB, Ankara 1945.