Klasik Türk Şiirinde Dolab-nâme Hakkında Mülahazalar

Eski Çağlardan beri kullanılan su dolapları günümüzde hâlâ mevcuttur. Günümüze on yedi tanesi ulaşsa da Suriye’nin Hama şehri Âsi Nehri üzerine kurulan su dolaplarıyla hala meşhurdur. Türlerine göre su çarklarının yaygın adları naʿura, dôlâb ve sâkiya’dır. Hama’daki su dolapları içinde en büyüğü olan Dolab-ı Muhammedî h. 763’te (m.1361) yapılmıştır. Dolab-ı Muhammedî’yi Hama hâkimi olan Türk asıllı Aydemir eş-Şeyhî yaptırmıştır. Ancak efsanelerde Dolab-ı Muhammedî’yi yapan marangozun Anadolu’daki ilk Hıristiyanlardan olan Antakyalı Habib-i Neccar olduğu anlatılır. Bu makalede dolabname türüne ilham veren Dolab-ı Muhammedî efsaneleri ve su dolaplarından bahseden örnek şiirler incelenmiştir. İnler gibi ses çıkararak yavaş yavaş döndüğü için su dolabı, klasik Türk şairlerinin vazgeçemediği bir mazmun olmuştur. Bu şiirlerde âşık kendini su dolabı ile özdeşleştirir. Âşığın sevgiliden ayrı kalışı ile ettiği âhları ve feryatları, su dolabının uzaklardan duyulan iniltisine benzer. Dolab-nâme ise, su dolabının dilinden “Allah aşkının terennümünü ifade eden sorulu cevaplı manzume” demektir. Bundan başka bu çalışmada dolabname türünün tanımının yetersizliği üzerinde durulmuştur. Âşık Yunus’un ve Kaygusuz Abdal’ın dolab-nâme şiirlerinde muhtevasına göre farklılık vardır. Ayrıca klasik Türk şiirinde de dolab-nâme özelliğine sahip şiirler vardırr. Dolab-nâme örneklerine sadece Tekke edebiyatı içinde değil; Anonim Halk edebiyatı, Âşık edebiyatı, hatta Dîvân edebiyatı içinde rastlanabilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Su dolapları, Habib-i Neccar, Klasik Türk şiiri, Tür, Dolab-name

The Considerations about the Dolab-nama Genre in Classical Turkish Poetry

Waterwheels that have been used since ancient times are still available today. Notably, Hama, Syria, is still famous for its waterwheels built on the Orontes River. Common names for waterwheels are naura, dolab, and sâkiya. The Noria al-Muhammadiyya, constructed in 1361 by Sheikh Aydemir, is the largest waterwheel in Hama. Legends say that its carpenter was Habib-i Neccar from Antakya, one of the first Christians. We examined examples of the legends and poems about waterwheels that inspire a type of cupboard. The waterwheel has become an indispensable classic for Turkish poets because it turns slowly, making sounds similar to crying. In these poems, the lover identifies himself as a waterwheel. The love and the screams of the lover with the feeling of staying apart from their beloved are similar to the groans heard from far away Dolab-nama also means the verse in question from the language of the water closet with the question, “Expressing the chant of love of Allah.” Moreover, the insufficient definition of the dolab-nama was emphasized. There are differences between Âşık Yunus and Kaygusuz’s dolab-namas. Dolab-namas are found in Sufī literature, anonymous folk literature, minstrel literature, and Divan literature.

Keywords:

Waterwheels, Habib-i Neccar, classical Turkish literature, genres, dolab-nama,

PDF

___

Abduvaliyeva, E. (2011). Bora Gazi Giray Han: Hayatı ve Eserleri. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
Akdoğan, Y. (1979). Ahmedi Dîvânı ve Dil Hususiyetleri: Gramer Sentaks Sözlük. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Altınova, M. (2019). Azîzî Dîvânı ve İstanbul Şehrengizi’nin Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük).(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
Alvan, T. (1998). Hayâlî-i Gülşenî Dîvânı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Aksoyak, İ. H. Gelibolulu Âli Dîvânı, (https://ekitap.ktb.gov.tr) (05.09.2020)
Âşirefendizâde M. H. (2018). Ed-Dürerü’l-Müntehabâti’l-Mensûre fî-Islâhi’l-Galatâti’l-Meşhûre.Yılmaz Y. (Haz.) Ankara: TDK
Bayram, Y. (2008). Amasya’ya Vâli Osmanlı’ya Padişah Bir Şair: Adlî, Amasya: Amasya Valiliği Yayını.
Benli, Ş. (2019). Klasik Türk Edebiyatında Münazara, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Boratav, P. N. (1983). Folklor ve Edebiyat 2 (1982), İstanbul: Adam Yayınları.
Çeltik, H. (2011). Ahmed-i Rıdvan Divanı. Ankara: Bizim Büro Yayınları.Demir, A. (2016). Çağlar İçinde Antakya. Dafne Kitap.
Eraslan, K. (1986). “Ahmedî: Münâzara (Telli Sazlar Atışması)”, İstanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (XXIV) 129-204.
Erünsal, İ. E. (2018). Tâcî-Zâde Ca‘fer Çelebi Dîvânı, (https://ekitap.ktb.gov.tr) (05.09.2020)
Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt, I-II. R.Dankoff, R & Kahraman, S.A. & Dağlı, Y. İstanbul: YKY Yayınları.
Fuat, M. (2001). Pir Sultan Abdal, İstanbul: YKY Yayınları.Güzel A., & Torun, A. (2003). Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları.
Güzel, A. (1999). Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybı̂) Menâkibnâmesi. Ankara: TTK Güzel, A. (2006). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.
Güzel, A. (2006). Kaygusuz Abdal. Ankara: Akçağ Yayınları.
Güzel, A. (2013). “Kaygusuz Abdal’ın Eserlerinde Su’ Motifi”. Suyun İzinde: Geleneksel Türk Sanatında ve Edebiyatında Su. Nurettin Demir (ed.). Ankara: Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayını. 89-100.
Güzel, Abdurrahman (2000). Kaygusuz Abdal Divanı. Ankara: Milli Eğitim Yayınevi.
Horata, O. (1998). “Necati Bey’den Bâkîye Döne Döne”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. (7), 44-66.
İsmail Beliğ. (2009). Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eş’âr. Abdulkadiroğlu, A. (haz.) Ankara: AKM Yayını.
Kızıldağlı, E. (1943). Antakya Kapılarında. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi.
Küçük, S. (1994). Bâkî DivanıTenkitli Basım. Ankara: TDK Yayınları.
Latîfî (2000). Tezkiretü’ş-Şuara ve Tabsıratü’n-Nuzemâ. Rıdvan Canım (Haz.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Mütercim Asım. (2009). Burhan-ı Katı. Öztürk, M. & Örs, D. (Haz.). Ankara: TDK.
Oktay, Z. (2010). Kaygusuz Abdal’ınMesnevî-i Baba Kaygusuz’u Tenkitli Metin ve İnceleme, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
Özbay, E. (2012). Asi Nehri Üzerindeki Su Yapıları: Nauralar. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi.
Özbay, E. (2012). “Antakya’nın Tarihî Su Dolapları Nauralara Işık Tutan Alvan Su Kemeri Kalıntısının Mimarî-Tarihî Analizi ve Restitüsyonu”. Sanat Tarihi Dergisi, XXI (2), 73-98.
Özcan Yurdalan, Ö. (2006). Naure Çarkı: Suriye Yolculuğu. Agora Yayınları. 107-110.Öztelli, C. (1989). Pir Sultan Abdal Bütün Şiirleri, İstanbul: Özgür Dağıtım.
Öztürk, A. (2003), “Dinî-Tasavvufî Edebiyatımızda Dolapnâme Türü ve Ahmed Hayâlî’nin “Tolabnâme İsimli Kasîdesi”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, II (3). 87-101.
Rıza Nour, (1935). “Kaïghousouz Abdal (Ghaïbi Bey)”, Türkbilig Revüsü, Revue De Turcologie, Tome II, Livre I. (5). 86-803.
Sâî Mustafa Çelebi. (2002). “Der Beyân-ı Bünyân-ı Çâh-ı Tolâb”. Yapılar Kitabı, Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye. Hayati Develi (Haz.) İstanbul: Koçbank.
Sever, M. (2013), “Kaygusuz Abdâl’ın Menâkıbnâmesine ve Şiirlerine Göre İnsanın Manevî Eğitimi”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. 1(17). 58-68.
İlgürel, S. (1975) “Abdurrahman Hibrî’nin Menâsik-i Mesâlik’i”, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi. (6), 110-128.
Tancî, İ. B. M. E. A. (2004). İbn Battuta Seyahatnamesi.Aykut A. S. (Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.Tarlan, A. N. (1968). Zâtî Divanı. Cilt I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
Tarlan, A. N. (1992). Ahmed Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları. Tarlan, A. N. (1992). Necatî Beg Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
Tatcı, M. (2008). Âşık Yunus, İstanbul: H Yayınları.Tekin, G. A. (1992). Ahmed-i Dâ‘î Çengnâme-İnceleme. Tenkitli Metin. ABD: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü. Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları: Türkçe Kaynaklar. (16).
Tekin, G. A. (2007). Eski Türk Edebiyatında Ağaç Motifi ve Sembolizmi. Edebiyat ve Dil Yazıları: Mustafa İsen’e Armağan, Ankara: Grafiker Yayınları.
Tulum, M. (2011). Meninski’nin Thesaurus’u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi. Ankara: TDK.
Wagner, E. (1993). “Munazara”, The Encyclopaedia of Islam. (7), Leiden: E. J. Brill.
Yavuz, K. & Yavuz, O. (2016). Muhibbî Dîvânı (inceleme-tenkitli Metin). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Yıldırım, N. (2017). “Asi Nehri’nin Adı Üzerine Bir İnceleme”, Archivum Anatolicum (ArAn). Ankara Üniversitesi, 11(2). 77-88.
Yılmaz, M. (2015). Mecmû’a-i Hikâyât Türk Dil Kurumu Kütüphanesi A 276 İnceleme - Metin - Sözlük -Tıpkıbasım, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adıyaman Üniversitesi. 144-147.
Yılmaz, Y. (1998). Hz. İsa Antakya Halkı ve Habib Neccar. Ankara: Asya Ofset.Ziyaeddin F. (1927). “Sergüzeşt-i Kaygusuz Abdal”. Hayat Dergisi, (17). 7-8.