Hindistan Babürlü Devletinde Yazılan Çağatayca Sözlüklerde Devlet Yönetimi ve Askeri Teşkilatla İlgili Kelimelere Dair

Hindistan’da kurulan Babürlü Devletinin resmi dili Farsça olmasına rağmen devlet yöneticileri ile askerî görevliler kendi aralarında Çağatay Türkçesini bir kimlik unsuru olarak kullanmaya devam etmişlerdir. Yönetici kesim, çocuklarının ve aile mensuplarının Türkçeyi öğrenmeleri için çok sayıda Farsça açıklamalı Çağatay Türkçesi sözlük, gramer ve okuma kitapları yazdırmışlardır. Bu eserlerin en önemli özelliklerinden birisi Türkçe ve Türkçeleşmiş birçok kelime ve tamlamanın Babürlü Devletinde kazandığı kendine özgü yeni anlamları açıklaması ve bu devlette kullanılmaya başlayan yeni kelime, terim ve ifadeleri göstermesidir. Bu çalışmada Hindistan’da yazılmış Niṣāb-ı Ḳutbiyye, Niṣāb-ı Türkī der Luġat, Niṣāb-ı Türkī ve Zübdetü’l-Esmāʾi’t-Türkiyye isimli dört sözlükte devlet yönetimi ile ordu teşkilatına dair bir semantik alt katman olarak ortaya konan leksik veriler incelenerek bu alandaki özgün kelimeler ile semantik oluşumlar açıklanmıştır. İncelediğimiz sözlüklerde daha önceki Türk veya İslam devletlerinde idari ve askerî sistem içinde kullanılmayan veya çok sınırlı kullanımı olan kelimeler ile daha önceki dönemlerde kullanılan, ancak Babürlü Devletinde anlam değişimine uğrayan önemli sayıda kelime ve tamlamalar tespit edilmiştir. Bu sözlüklerde görülen idari ve askerî kelimelerin önemli bir kısmı da daha önce Timurlular döneminde de kullanılan ve Türkçeleşmiş Moğolca kökenli dil unsurlarıdırlar.

Anahtar Kelimeler:

Çağatay Türkçesi, Çağatay sözlükleri, Farsça-Çağatayca sözlükler, Hindistan Babürlü Devletinde Türkçe, Türkçe askerî ve idari terimler

On the Lexical Materials Concerning the State Administration and Military Organisation Included in the Chagatay Dictionaries Written in Mughal India

Although Persian was the official language of the Mughal Empire, members of the administrative and military classes continued speaking Chagatay Turkic among themselves as a sign of identity. In order to have their children learn Chagatay Turkic as well, they had many Chagatay dictionaries, grammars and language learning books with Persian instructions written. One of the most prominent characteristics of these works is that they demonstrate newly emerging lexical items and explain a number of Turkic and Turkicised lexical elements with new meanings. In this article, by analysing four Chagatay dictionaries including Niṣāb-ı Ḳutbiyye, Niṣāb-ı Türkī der Luġat, Niṣāb-ı Türkī and Zübdetü’l-Esmāʾi’t-Türkiyye, written in Mughal India, I explore the lexical items concerning the state administration and military organisation as a semantic substratum and explain the unfamiliar and original lexical units and semantic formations in them. Some of the lexicon that appears in these dictionaries were either not used or had a very limited use in the administrative or military systems of previous Turkic or Islamic states. They also provide certain old lexical items that gained new meanings during the period of the Mughals. An important part of the administrative and military lexis used in the Moghul State, as well as those used in the Timurid period, are of Mongolian origin.

Keywords:

Chagatay Turkic, Chagatay Dictionaries, Persian-Chagatay Dictionaries, Turkic in Mughal India, Turkish/Turkic Terminology of State Administration and Military,

PDF

___

Barutçu-Özönder, Sema (Hazırlayan) (1996). ʿAlī Şīr Nevāyī: Muḥākemetü’l-Luġateyn - İki Dilin Muhakemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Begmatov, E., A. Madvaliev, N. Mahkamov, T. Mirzayev, N. Töhliev, E. Umarov, D. Hudoyberganova, A. Hociev (2006). Özbek Tilinin İzohli Luğati, 5 cilt, Toşkent: Özbekistan Respublikası Fanlar Akademiyası.
Blochet, E. (1933). Catalogue des Manuscrits Turcs, Cilt II, Paris: Bibliothèque Nationale.
Bodrogligeti, A. J. E. (1981). “A Glossary to the Rylands Eastern Turkic-Persian Versified Vocabulary,” Ural-Altaische Jahrbücher, Cilt 53, s. 1-65.
Borooah, Romy (2000). “Transformations in Trade and the Constitution of Gender and Rank in Northeast India,” American Ethnologist, Cilt 27/2, s. 371-399.
Bosworth, C. E. & Gerard Clauson (1965). “Al-Xwārazmī on the Peoples of Central Asia,” The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No 1/2 (April 1965), s. 2-12.
Brophy, David (2011). “Mongol-Turkic Languages Contact in Eighteenth Century Xinjiang: Evidence from the Islāmnāma,” Turkic Languages, 15/1, s. 51-67.
Clauson, Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
Clauson, Sir Gerard (Hazırlayan) (1960) Sanglax – A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, London: Trustees of the E. J. W. Gibb Memorial.
Devellioğlu, Ferit (1997) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 14. Baskı, Ankara: Aydın Kitabevi.
Doerfer, Gerhard (1963-1975) Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, 4 cilt, Wiesbaden.
Eckmann, János (1966) Chagatay Manual, Bloomington: Indiana University. Eraslan, Kemal (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Erdal, Marcel (1992) Old Turkic Word Formation, 2 cilt, Turcologica 7, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Eren, Hasan (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
Eren, Hasan (1950) “Çağatay Lûgatleri Hakkında Notlar,” DTCF Dergisi, Cilt VIII/1-2, s. 145-163.
Eşref, Ahmet Bahtiyar & Celal Soydan, Urdu-Türkçe, Türkçe Urdu Sözlük, İstanbul: Türk Dil Kurumu.
Faruqui, Munis (2009) “At Empire’s End: The Nizam, Hyderabad and Eighteenth-Century India,” Modern Asian Studies, Cilt 43/1, s. 5-43.
Gülensoy, Tuncer (1974) Eski ve Orta Türkçede Moğolca Kelimeler ve Moğolca-Türkçe Müşterek Kelimeler Üzerine Notlar, Türkoloji Dergisi, Cilt VI/1, s. 235-259.
Güner, Galip (2013) “Yarlıg ‘Buyruk, Emir, Ferman’ ve Yarlıka- ‘(Tanrı) Buyurmak; Lütfetmek’ Kelimelerinin Üzerine Yeni Görüşler,” Turkish Studies, Cilt 8/1, (Kış 2013), s. 1553-1560.
Irvine, William (1903) The Army of the Indian Moghuls: Its Organization and Administration, London: Luzac.
Kara, Funda (Hazırlayan) (2011) Zebân-ı Türkî (Kelür-Nâme): İnceleme, Metin, Dizin, Erzurum: Fenomen Yayıncılık. Khalid, Adeeb (1991) “The Residential Quarter in Bukhara before the Revolution (The Work of O. A. Sukhareva),” Middle East Studies Association Bulletin, Cilt 25/1, s. 15-24.
Köprülü, Fuad. 1983. “Eski Türk Unvanlarına Ait Notlar,” İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Hazırlayan: Orhan F. Köprülü, İstanbul: Ötüken Neşriyat, s. 87-101. (Baskısı: Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. II, İstanbul, 1938, s. 17—31)
Krippes, A. Karl (1996) Uzbek-English Dictionary, Kensington: Dunwoodly Press.
Krippes, A. Karl (1994) Kazakh (Qazaq)-English Dictionary, Kensington: Dunwoodly Press.
Necip, Emir Necipoviç. 1995. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Rusçadan çeviren: İklil Kurban, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Morgan, D. O. “Aktaji,” Encyclopaedia Iranica, Cilt I/7, s. 730.
Musayev, O, I. (Editör) (1998) Azerbaycanca-İngilisce Lüğet, Baki: Azerbaycan Dövlet Diller İnstitutu.
Poppe, Nicholas (1966) “On Some Ancient Mongolian Loan-Words in Tungus,” Central Asiatic Journal, Cilt 11/3, s. 187-198.
Redhouse, Sir James W. (1987) A Turkish and English Lexicon, New Edition, Beirut: Librairie du Liban.
Schimmel, Annemarie (1981) “Türkisches in Indien,” Scholia: Beiträge zur Turkologie und Zentralasienkunde - Annemarie von Gabain zum 80 Geburstag am 4. July 1981 dargebracht von Kollegen, Freunden und Schülern. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, s. 156-162.
Schmidt, Jan. (2011) A Catalogue of the Turkish Manuscripts in the John Rylands University Library at Manchester, Leiden: Brill.
Shaw, Robert Barkley (2014) Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Çeviren Fikret Yıldırım, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Sinor, D. (2012a) “Bahādur,” Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_ SIM_1035 (11 Ocak 2019)
Sinor, D. (2012b) “Bitikči” Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_1459 (11 Ocak 2019)
Steingass, F. (1989) A Learner’s Arabic-English Dictionary, New Impression, Beirut: Librairie du Liban.
---. (1892) A Comprehensive Persian-English Dictionary, London: Routledge K. Paul.
Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî. (1298/1880) Lügat-i Çağatay ve Türkî-yi Osmânî, İstanbul: Mihran Matbaası.
Tekin, Talat (2003) Orhon Yazıtları, İstanbul: Yıldız.
Tekin, Talat. Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez, Süer Eker (1995) Türkmence-Türkçe Sözlük, İstanbul: Simurg.
Turan, Fikret (2017) Bahşâyiş Bin Çalıça, Bahşayiş Lügati, Ankara: Türk Dil Kurumu.
---. (2009) “Turkic Grammar Books Written in Mughal India during the 18th and 19th Centuries,” Turkic Languages, Cilt 13, s. 163-171.
Türkmen, Erkan (1985) “Hindistan kütüphanelerindeki bazı Türkçe yazma eserler,” Türk Kültürü Araştırmaları - Prof.Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun Hâtırasına Armağan, Cilt XXIII/1-2, s. 479-499.
Ünlü, Suat (2013) Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınları,
Vásáry, István (1976) “The Golden Horde Term Daruga And Its Survival in Russia,” Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Cilt XXX/2, s. 187-197.
Véliaminof-Zernof, V. de (Hazırlayan) (1869) Dictionnaire Djaghataï-Turc, Saint-Pétersbourg: Imprimerie de l’Académie Impériale des Sciences. Wurm, Stefan (1947) “The Uzbek Dialect of Qïzïl Qujaš,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Cilt 12/1, s. 86-105.
Yakup, Abdurishid (2005) The Turfan Dialect of Uyghur, Turcologica 63, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Yüce, Nuri (Hazırlayan) (1988) Ebu’l-Kāsım Cārullah; Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Yudahin, K. K. (1994) Kırgız Sözlüğü, 2 cilt, Çeviren: Abdullah Taymas, Ankara: Türk Dil Kurumu.