Doğu Türkçesiyle Yazılmış Acâibü’l-Mahlûkat Tercümeleri

Acâibü’l-Mahlûkatlar, insanların evreni ve evrende bulunan varlıkları nasıl algıladıklarını gösteren, bu varlıklarla ilgili ansiklopedik bilgiler içeren, yazıldıkları dönemin coğrafyası ve kozmografyası hakkında önemli bilgiler veren eserlerdir. İlk defa İran edebiyatında Ebü’l- Hüseyin Abdurrahman bin Ömer es-Sûfi tarafından yazılan Acâibü’l-Mahlûkat, zaman içerisinde Arap ve Türk edebiyatında da yaygınlaşmıştır. Türk edebiyatında 15. yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanan ve bu tarihten itibaren farklı zamanlarda ve farklı yerlerde pek çok tercümesi yapılan Acâibü’l-Mahlûkat tercümelerinin Türk edebiyatında sevilen bir anlatı geleneğini oluşturduğu anlaşılmaktadır. Hem Batı Türkçesiyle hem de Doğu Türkçesiyle yazılmış olan Acâibü’l-Mahlûkat tercümeleri Türk dili ve Türk kültür tarihi açısından oldukça önemli bilgiler barındırmaktadır.Bu çalışmada dikkatleri Doğu Türkçesiyle yazılmış olan Acâibü’l-Mahlûkatlara çekebilmek için Batı Türkçesiyle yazılmış olan Acâibü’l-Mahlûkat tercümeleri hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Daha sonra Doğu Türkçesiyle yazılmış olan Bennâî bin Muhammed Herevî’nin tercümesi ve mütericimi bilinmeyen Acâibü’l-Mahlûkat tercümesi ile Sultan Muhammed bin Derviş Muhammedü’l- Muftiü’l-Belhî’nin bu alandaki Farsça eseri tanıtılmış, bu eserler hakkında çeşitli bilgiler sunulmuştur. Acâibü’l-Mahlûkat anlatılarının Batı Türkçesi ve Doğu Türkçesiyle yazılmış olan çeşitli tercümeleri bu anlatıların Doğu Türkçesi ve Batı Türkçesi için ortak bir anlatı geleneğini oluşturması bakımından büyük önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Acâibü'l-Mahlûkat, Garâibü'l-Mevcûdat, Doğu Türkçesi, Coğrafya, Kozmografya

Acâib-al-Mahlûkat Translations from the Eastern Turkish Language

Acâib-al-Mahlûkats show how people perceive the universe, and beings in the universe, providing encyclopedic information about them. These works also reflect the geography and cosmography of the period in which they were written. Appearing for the first time in a Persian language work written by Abu'l-Hüseyin Abdurrahman bin Ömer as-Sufi, Acâib-al-Mahlûkats became widespread in Arabic and Turkish literature over time. Scholars now agree that Acâib-al-Mahlûkats, which emerged in Turkish literature in the 15th century and have been translated at different times and places since then, constitute a popular narrative tradition in Turkish literature. Written in both western and eastern Turkish, Acâib-al-Mahlûkats contain important information about the Turkish language and the nation’s cultural history. This study, presents an overview of Acâib-al-Mahlûkats written in western Turkish to draw attention to those written in eastern Turkish. Afterward, several authors wrote in this genre in eastern Turkish, of which some examples still exist: the translation of Bannai bin Muhammed Herevî, translations of Acâib-al-Mahlûkats by unknown translators and Sultan Muhammed bin Dervis Muhammed-al-Mufti-al-Belkhi's Persian works in this field providing more information about this genre. The translations of Acâib-al-Mahlûkat narratives written in western and eastern Turkish are important because these narratives form a common narrative tradition for eastern and western Turkish.

Keywords:

Acâib-al-Mahlûkat, Garaib-al-Mevcûdat, Eastern Turkish, Geography, Cosmography,

PDF

___

Alemdar, E. (2019). Acāyibü’l-Mahlūḳāt ve Garāyibü’l-Mevcūdāt (51a-100b yaprakları, dil incelemesi, metin, Türkiye Türkçesine aktarım, dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Alışık, S. G. (2009). Sâm Mirza. TDV, 36, 61.Bakırcı, F. (2015). Türk Dünyasında Ortak Bir Tema: Gül ile Bülbül Hırkatî, Salahî, Rifâî, Kara Fazlî, İznikli Bekâyî’de Gül ile Bülbül Temasının Karşılaştırılması. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (6), 48- 72.
elik, G. (2019). Doğu Türkçesiyle Yazılmış Acayibü’l- Mahlukat ve Garayibü’l- mevcudat (101a-150b yaprakları) (Dil İncelemesi- Metin- Türkiye Türkçesine Aktarım- Dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Çırak, O. (2019). Şibanî Tarihi-Benâî’nin Şibanî-namesi. (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Erbek, A. (2019). Doğu Türkçesiyle yazılmış Acayibü’l Mahlukat ve Garayibü’l Mevcudat (201a-249b yaprakları) Dil İncelemesi- Metin-Türkiye Türkçesine Aktarım- Dizin), (Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Hofman, H.F. (1969). Turkish Literature A Bio-Bibliographical Survey Section III. Utrecht.
Kalaycı, E. (2019). Acâyibü’l-Mahlukât ve’l-garayibü’l- Mevcudât (1a-50b yaprakları: Dil İncelemesi, Metin, Türkiye Türkçesine aktarım, dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Karaismailoğlu, A. (1992). Benâî. TDV, 5, 429.
Köprülü, M. F. (1945). Çağatay Edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, 3, 270-323.Köprülü, M. F. (2004). Edebiyat Araştırmaları-2. Ankara: Akçağ Yayınları.
Kut, G. (1985). Türk Edebiyatında Acâibü’l- Mahlûkât Tercümeleri Üzerine. Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul.
Kut, G. (1988). Acâibü’l- Mahlûkat. TDV, 1, 315- 317.Rıeu, C. (1879). Catalogue of The Persian Manuscripts In The British Museum. London.
Storey, C. A. (1936). Persian Literature: A Bio-Bibliographical Survey II. London.
Semenov, A. A. (1935). A Descriptive Catalogue of The Persian, Arabic and Turkish Manuscripts Preserved In The Library of Middle Asiatic State University. Taşkent.
Yılmaz, H. (2019). Doğu Türkçesiyle Yazılmış ‘Acâyibü’l Mahlukat ve’l-Garayibü’l Mevcûdat (151a-200b yaprakları: Dil İncelemesi, Metin, Türkiye Türkçesine Aktarım, Dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Zetterstéen, K.V. (1930). Die Arabischen Persischen und Türkischen Handschriften der Universitätsbibliothek zu Uppsala. Uppsala.