Tanzimat Edebiyatının Epistemolojisine Eleştirel Bir Bakış: Düalite ve Öğretmen-Yazar/Öğrenci Okur İlişkisi

Tanzimat döneminin düşünsel yapısı ve edebi estetiği üzerine Ziya Gökalp’ten Ahmet Hamdi Tanpınar’a; Hilmi Ziya Ülken›den Mehmet Kaplan’a kadar pek çok aydın çeşitli yorumlar getirmişlerdir. Bu yorumlar, barındırdıkları çeşitli tezlerle birlikte, çoğunlukla “düalite” ekseninde yürür. Tanzimat dönemi -ve sonraki dönem- aydınlarının kaleme aldığı edebi ve edebiyat-dışı eserler göz önünde bulundurulduğunda bu “postula”nın somut bir temeli olduğunu söyleyebilmek mümkündür. Bununla birlikte Jale Parla, Babalar ve Oğullar (Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri) adlı eserinde, Tanzimat döneminin düşünsel evreni üzerine farklı yorumlar getirmiş ve böyle bir evren için “düalite” kavramının yersiz olduğunu; bu dönemin aydınlarının ve romancılarının eserlerinde Doğulu değerlere evcilleştirilmiş Batılı değerlerin -en azından Beşir Fuad’a kadar- sorunsuzca eklemlendiğini ileri sürer. Ayrıca bu dönem romancıları ve roman kahramanları ile okur kitlesi arasında “baba-oğul” ilişkisine benzer bir ilişkinin somutlaştığını; Tanzimat Fermanı ile yetkileri kısıtlanan padişahın toplum karşısındaki “baba”lığını bu dönemde romancıların -ve genel Tanzimat aydınlarının- üstlendiğini belirtir. Şüphesiz Parla’nın söz konusu tezleri, kısmen somut bir zemine otursa da, çalışmamız sırasında da görüleceği gibi, bu dönem romancılarının –ve genel olarak Tanzimat aydınlarının- eserleri göz önünde bulundurulduğunda, oldukça “yanlışlanabilir” bir konumda belirir.

Anahtar Kelimeler:

Tanzimat dönemi, Tanzimat romanı, düalite, yazar-okur ilişkisi

A Critical Overview of Epistemology of Tanzimat Literature: Duality and Teacher-Author / Student-Reader Relationship

Many intellectuals from Ziya Gökalp to Ahmet Hamdi Tanpınar and Hilmi Ziya Ülken to Mehmet Kaplan brought various interpretations on the intellectual structure and literary aesthetics of the Tanzimat period. These comments, along with the various theses they hold, often walk on the axis of “duality”. It is possible to say that this “postulat” is a concrete foundation when the literary and non-literary works received by the intellectuals of the Tanzimat period - and later periods - are taken into consideration. Jale Parla, in Babalar ve Oğullar (Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri), however, brought different interpretations of the intellectual universe of the Tanzimat period and concluded that the concept of “duality” is unfounded for such a universe; argued that in the works of the intellectuals and novelists of this period, the domesticated Western values of Oriental values - at least to Beşir Fuad - were articulated without problems. In addition, this period embodies a similar relationship between the heroes of novels and novels and the readership of the “father-son” relationship, and indicates that the sultan, who was restricted by Tanzimat Fermanı and the authority of the sultan, assumed the “father” of the society in this period and the romans and generally Tanzimat intellectuals. Undoubtedly, even if Parla’s theses are partially tangible, this period can be seen as a “falsifiable” position when the works of the novelists - and generally Tanzimat intellectuals - are taken into consideration. In this review, we will focus on the disproportionate aspects of the theses, and some determinations will be made on the author-reader relationship of the period.

Keywords:

Tanzimat period, Tanzimat novel, duality, author-reader relationship,

PDF

___

Ahmet Midhat Efendi (2003). Bütün Eserleri: Romanlar XII: Rikalda yahut Amerika’da Bir Vahşet Âlemi, Haz. M. Fatih Andı. Ankara: TDK Yayınları.
Althusser, Louis (2014). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, Çev. Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki Yayınları.
Altuğ, Fatih (2014). “19. Yüzyıl Osmanlı Edebiyatında İmparatorluk, Medeniyet, Yerlilik, Yaban(cı)lık ve Din”, Tanzimat ve Edebiyat: Osmanlı İstanbul’unda Modern Edebi Kültür, Haz. Mehmet Fatih Uslu-Fatih Altuğ, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Bloom, Harold (2014). Batı Kanonu: Çağların Ekolleri ve Kitapları, Çev. Çiğdem Pala Mull. İstanbul: İthaki Yayınları.
Bloom, Harold (2008). Etkilenme Endişesi: Bir Şiir Teorisi, Çev. Ferit Burak Aydar, İstanbul: Metis Yayınları.
Çağlar, Behçet Kemal (1938), “O İhtilal Bayrağı”, Ülkü Halk Evleri Dergisi, C. 10, S. 60, Şubat 1938.
Ercilasun, Bilge (2006). “Servet-i Fünûn Edebiyatında Tenkit”, Servet-i Fünûn Edebiyatı, Haz. İsmail Parlatır. Ankara: Akçağ Yayınları.
Ersoy, Mehmed Âkif (2007). Safahat, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Finn, Robert P. (2013). Türk Romanı: İlk Dönem, 1872-1900, Çev. Tomris Uyar. İstanbul: Agora Kitaplığı.
Foucault, Michel (1999). Bilginin Arkeolojisi, Çev. Veli Urhan. İstanbul: Birey Yayınları.
Göçgün, Önder (2009). Namık Kemal. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
Gramsci, Antonio (2014). Hapishane Defterleri, Çev. Adnan Cemgil, İstanbul: Belge Yayınları.
Jameson, Fredric (2009). Ütopya Denen Arzu. Çev. Ferit Burak Aydar. İstanbul: Metis Yayınları.
Kaplan, Mehmet (2007). Şiir Tahlilleri 1. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Korat, Gürsel (2013). Kristal Bahçe. İstanbul: İletişim Yayınları.
Küçük, Yalçın (1990). Aydın Üzerine Tezler 1, İstanbul: Tekin Yayınevi.
Lyotard, Jean François (1984). The Postmodern Condition: A Report on Kowledge, Trans. Geoff Bennington-Brian Massum, Manchester: Manchester Univ. Press.
Moran, Berna (2010). Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 1: Ahmet Mithat’tan A. H. Tanpınar’a. İstanbul: İletişim Yayınları.
Parla, Jale (2016). Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
Pospelov, Gennady N. (2005). Edebiyat Bilimi, Çev. Yılmaz Onay. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Sağlam, Nuri (2013). “Modernleşme Dönemi Türk Edebiyatının Siyasî ve Toplumsal Misyonu”, Sabah Ülkesi, S.34.
Şeyh Galip (2000). Hüsn ü Aşk, Haz. Orhan Okay-Hüseyin Ayan. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Şinasi (2005). Bütün Eserleri, Haz. İsmail Parlatır-Nurullah Çetin. Ankara: Ekin Kitabevi.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (1977). “Türk Edebiyatında Cereyanlar”, Edebiyat Üzerine Makaleler, Haz. Zeynep Kerman. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tevfik Fikret (2010). Rübâb-ı Şikeste ve Diğer Eserleri, Haz. Fahri Uzun. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.