İslâm Mantık Geleneğinde “Olan-Olmayan” Formundaki Ad Kavramların Çelişiklik Bağıntısı Üzerine Bir İnceleme

Olgusal ya da düşünsel bir varlığın zihindeki resimleri olan anlamlara işaret eden sözcüklerin içerikleri doğrudan bu anlamlarla,dolaylı olarak da varlığın kendisiyle tayin edilmektedir. Burada günlük dildeki sözcükler, sosyo-kültürel olandan uzaklaşarakonto-epistemik olanla ve ondan yana bir içerik kazanmaktadır. Bu andan itibaren ontolojik bir anlama işaret eden sözcüklerterimlere dönüşmektedir. Şüphesiz klasik felsefede ontolojinin merkezinde duran ve gerçeklik algısını belirleyen temel referans,esasta çelişmezlik ilkesidir. Buna dayalı olarak bağıntı türlerinden biri de çelişiklik bağıntısıdır. Çelişmezlik ilkesi gereği iki çelişikolandan biri kesin olarak doğru iken diğeri yanlış olmak zorundadır. “Bağıntı” her ne kadar önermelere özgü olsa da biz, kimikavramları dile getirdiğimizde bunlar arasında da bir bağıntının olduğunu algılarız. İlişkili kavram çiftlerini birlikte düşünmemizingerekçesini yine onto-epistemik bağıntıyla izah edebiliriz. Fakat kavram çiftleri arasındaki bağıntıların aynı türden bağıntıolmadığını da fark ederiz. Mantıkçılar, bu bağıntılar arasındaki ayrımı ortaya koymak için kavram çiftleri arasında görelik, zıtlık,sahiplik ve yoksunluk, tasdîk ve inkâr karşıolum bağıntısının olduğunu ifade etmişlerdir. Görelik, zıtlık, sahiplik ve yoksunlukkarşıolum bağıntısında bir kapalılık yoktur. Kapalılık tasdîk ve inkâr karşıolum bağıntısında, üstelik de bunun “çelişme” diye adlandırılmasındabulunmaktadır. Araştırmamız sözü edilen kapalılığı, İslâm mantık geleneği içinde açık kılmayı hedeflemektedir.

An Investigation On The Contradiction Relation Of Noun Concepts With “Is-Non” Form In The Islamic Logic Tradition

The contents of words that point to meanings that are pictures in the mind of factual or intellectual being are directly determined by this meanings and indirectly by the being itself. Here, the words in the daily language move away from the socio-cultural and gain content with the onto-epistemic and its side. From this moment on, the words that point to an ontological meaning turn into terms. Undoubtedly the basic reference that stands at the center of ontology in classical philosophy and determines the perception of reality is essentially the principle of non-contradiction. Based on this, one of the types of relation is the contradiction relation. In accordance with the principle of non-contradiction, one of the two contradictions must be absolutely true while the other must be false. Although the “relation” is specific to propositions, we perceive that there is relation between concepts when we express some concepts. Again, we can explain the reason why we think of pairs of concepts that are related together with the onto-epistemic relation. But we also notice that the relations between these concepts pairs are not the same kind of relation. In order to reveal the distinction between these relations, logicians stated that there is a corresponding relation of relativity, opposition, ownership and deprivation, attestation and denial, between the concepts pairs. There ise no closeness in the corresponding relation of relativity, opposition, ownership and deprivation. The closeness is found in the corresponding relation of attestation and denial, moreover, in the so-called “contradiction”. Our research aims to close the said closeness in Islamic logic tradition.

PDF

___

Âmidî, Seyfüddîn el-. Deḳâiḳu’l-ḥaḳâ’iḳ, tsh. es-Seyyid Fâdıl Ali el-Mûsevî. Beyrut: Kitâb Nâşirûn, 2019.

Aristoteles. “Kitâbu Ḳâṭîġūryâs ev Kitâbu’l-Meḳūlât”, çev. Huneyn b. İshâk/İshâk b. Huneyn. en-Nassu’l-kâmil li-manṭıḳi Arisṭū içinde, tkd. ve thk. Ferîd Cebr, 15-96. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1999.

Aristoteles. Organon I, Kategoryalar, çev. Hamdi Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1963.

Aristoteles. Organon II, Önerme, çev. Hamdi Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1963.

Cebr, Ferîd. “Mukaddime”. Aristoteles. “Kitâbu Ḳâṭîġūryâs ev Kitâbu’l-Meḳūlât”, çev. Huneyn b. İshâk/İshâk b. Huneyn. en-Nassu’l-kâmil li-manṭıḳi Arisṭū içinde, tkd. ve thk. Ferîd Cebr, 3-11. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l- Lübnânî, 1999.

Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. “Ḥâşiyetü Seyyid Şerîf el-Cürcânî (Küçek)”. Taḥrîrü’l-ḳavâ‘idi’l-manṭıḳıyye fî şerḥi risâleti’ş-şemsiyye, ve ‘aleyhi ḥâşiyetü es-Seyyid Şerîf el-Cürcânî içinde, tsh. Muhsîn Bîdârfer, 22-470. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, h. 1426.

Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. er-Risâletü’l-kübrâ fi’l-manṭıḳ, çev. Muhammed Nasih Ece. YYÜİFD 5, 7 (2017): 96- 117.

Ebherî, Esîrüddîn el-. İsâgûcî ve Şerhi, thk., çev. ve şrh. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.

Fârâbî. “Kitâbu Ḳâṭîġūryâs ey el-Meḳūlât”. el-Manṭıḳu ‘inde’l-Fârâbî içinde, thk. Refîk el-Acem, 89-131. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.

Fârâbî. “Kitâbu’l-‘İbâre”. el-Manṭıḳu ‘inde’l-Fârâbî içinde, thk. Refîk el-Acem, 133-163. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.

Fârâbî. “Kitâbu’l-Ḳıyâs”. el-Manṭıḳu ‘inde’l-Fârâbî içinde, tkd. ve thk. Refîk el-Acem, 11-64. Beyrut: Dâru’l- Maşrık, 1986.

Hûnecî, Efdalüddîn el-. Keşfü’l-esrâr ‘an ġavâmiżi’l-efkâr, tkd. ve thk. Hâlid er-Rüveyheb. Tahran: Müessese-i Pejûheşî Ḥikmet ve Felsefe-i İran, h.1389.

İbn Rüşd. “Kitâbu Ḳâṭîġūryâs ev Kitâbu’l-Meḳūlât”. Nass telḫîsu manṭıḳi Arisṭū içinde, thk. Cirâr Cihâmî, 3-75. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1996.

İbn Rüşd. Telḫîsu kitâbi Arisṭūṭâlîs fi’l-‘ibâre, thk. Muhammed Selim Sâlim. Mısır: Matba‘atu Dâri’l-Kütüb, 1978.

İbn Sînâ. ‘Uyûnü’l-ḥikme, thk. Muvaffak Fevzî el-Cebr. Şam: Dâru’l-Yenâbî‘, 1996.

İbn Sînâ. en-Necât, Felsefenin Temel Konuları, çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.

İbn Sînâ. İşâretler ve Tembihler, çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.

İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ, Kategoriler, çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.

İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ, Yorum Üzerine, çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.

İbn Sînâ. Manṭıḳu’l-meşrıḳıyyîn, nşr. Mektebetü Âyetillâhi’l-‘Uẓmâ en-Necefî el-Mer‘aşî. Kum: Metba‘atu’l- Vilâye, h. 1405.

Kâtibî, Necmuddîn Ömer b. Ali el-Ḳazvînî el-. eş-Şemsiyye fi’l- ḳavâ‘idi’l-manṭıḳıyye, tkd. ve thk. Mehdî Fadlullah. Beyrut: el-Merkezü’s-Seḳâfi’l-‘Arabî, 1998.

Kaya, Hacı. “İbn Sînâ’da Bilimsel Kanıtlama Teorisi”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.

Kaya, Hacı. “İslâm Mantık Geleneğinde Belirsiz Ad ve Fiiller Üzerine Bir Soruşturma”. Tabula Rasa 33 (2019): 34-55.

Ladikli, Mehmet Çelebi. “Zübdetü’l-Beyân”, çev. Havva Kızılçardak. Mantık Risâleleri içinde, ed. İbrahim Çapak, 45-87. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.

Libera, Alain de. Ortaçağ Felsefesi, çev. Ayşe Meral. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.

Râzî, Fahruddîn er-. “Şerḥu ‘uyūni’l-ḥikme”.‘Uyūnu’l-ḥikme ma‘a şerḥi ‘uyūni’l-ḥikme içinde, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ, 39-172. Tahran: Müessesetü’s-Sâdık li’ṭ-Ṭıbâ‘ati ve’n-Neşr, h. 1373.

Râzî, Fahruddîn er-. Lübâbü’l-işârât ve’t-tenbîhât, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyât el-Ezheriyye, 1986.

Râzî, Fahruddîn er-. Manṭıḳu’l-mülaḫḫas, tkd. ve thk. Ahad Ferâmerz Karamelekî, Âdîne Asgarînejâd. Tahran: Dânişgâh-ı İmâm Sâdık, h. 1381.

Râzî, Fahruddîn er-. Şerḥu’l-işârât ve’t-tenbîhât, tkd ve tsh. Ali Rızâ Necefzâde. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâḥir-i Ferhengî, h. 1383.

Râzî, Kutbuddîn er-. “el-Muḥâkemât”. el-İşârât ve’t-tenbîhât ma‘a şerḥi’l-Ḫâce Nasîruddîn et-Tûsî ve’l-muḥâkemât li-Kutbuddîn er-Râzî içinde, thk. Kerîm Feyzî, 85-422. Kum: Müessesetü Matbū‘âtu Dînî, h. 1383.

Râzî, Kutbuddîn er-. “Taḥrîrü’l-ḳavâ‘idi’l-manṭıḳıyye”. Taḥrîrü’l-ḳavâ‘idi’l-manṭıḳıyye fî şerḥi risâleti’ş-şemsiyye, ve ‘aleyhi ḥâşiyetü es-Seyyid Şerîf el-Cürcânî içinde, tsh. Muhsîn Bîdârfer, 21-471. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, h. 1426.

Râzî, Kutbuddîn er-. Levâmi‘u’l-esrâr fî şerḥi meṭâli‘i’l-envâr, nşr. Maârif Nezâreti. İstanbul: Maârif Nezâreti, h.1303.

Rescher, Nicholas. İslam Mantık Tarihi, çev. Ahmet Kayacık. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.

Suhreverdî, Şihâbüddîn. Manṭıḳu’t-telvîḥât, thk. Ali Ekber Feyyâz. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh, 1955.

Şehrî, Yûsuf. Risâle fî eczâi’l- ḳażiyye ve m‘anâ nisbetihâ ve’l-elfâẓ elletî yu‘abberûne bihâ. İstanbul: İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Koleksiyonu, 34 Ae Arabî, 4351/19.

Teftezânî, Sa‘duddîn et-. Şerḥu’l-İmâm es-S‘ad et-Teftezânî ‘ale’ş-şemsiyye, thk. Câdullah Bessâm Sâlih. Amman: Dâru’n-Nûr, 2011.

Teftezânî, Sa‘duddîn et-. Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm, nşr. Abdulkadir Marûf el-Kürdî. Kahire: Matba‘âtu’s-Sa‘âde, 1912.

Tûsî, Nasîruddîn et-. “Şerḥu’l-işârât ve’t-tenbîhât”. el-İşârât ve’t-tenbîhât ma‘a şerḥi’l-Ḫâce Nasîruddîn et-Tûsî ve’l-muḥâkemât li-Kutbuddîn er-Râzî içinde, thk. Kerîm Feyzî, 85-422. Kum: Müessesetü Matbū ‘âtu Dînî, h.1383.

Tûsî, Nasîruddîn et-. Esâsü’l-iḳtibâs fi’l-manṭıḳ, çev. Molla Husrev, tkd. ve thk. Hasan Şâfî, Muhammed Saîd Cemâleddîn. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekâfe, 2004.

Tûsî, Nasîruddîn et-. Tecrîdü’l-manṭıḳ, nşr. Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbū‘ât. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbū‘ât, 1988.