Kitâbe/Mükâtebe Metodunun Tarihçesi ve Kavramsallaşma Süreci

Hadis ilminde turuku tahammüli’l-ilm, hocadan hadis alma yöntemlerine denir. Genel olarak âlimler sekiz farklı metoda işaret etmişlerdir. Bunlardan bazıları herkes tarafından tartışmasız olarak kabul edilirken bazıları ise tarih boyunca polemiğe yol açmıştır. Söz konusu yöntemler birden ortaya çıkmayıp belli bir süreç içerisinde gelişmiştir. Bu makalede sekiz usûlden biri olan kitâbe/mükâtebe incelemeye tabi tutulacak ve Hz. Peygamber zamanından itibaren adı geçen metodun zeminini hazırlayan olaylara değinilecektir. Ayrıca sözü edilen metodun hadis rivayetinde hicri üçüncü asra kadar olan kullanımına temas edilecektir. Bunun yanı sıra kitâbe/mükâtebe ıstılahının doğuşu ve gelişimi ile klasik usûl eserlerindeki serencamı tespit edilmeye çalışılacaktır. Son olarak hadis kitaplarında bu metot ile alınan hadisler rivayet edilirken kullanılan edâ sîgaları ele alınacaktır. Araştırmanın neticesinde ıstılah olarak kitâbe/mükâtebenin ilk asırlarda münâvele veya icâzet ile anılırken daha sonra ayrı bir metot olarak değerlendirilmeye başlandığı görülmüştür. İbnu’s-Salâh’a kadar daha çok kitâbe şeklinde zikredilirken, İbnu’s-Salâh’tan sonra genelde mükâtebe olarak anıldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, kitâbe, mükâtebe, tahammülü’l-ilm

The Origins and Development of Mukātaba

Turuq al-taḥammul al-ʿilm is the methods of receiving a ḥadīth from the teacher in the science of ḥadīth. In general, scholars have pointed out eight different methods. While some of these methods are accepted as unanimously by everyone, some methods have led to polemics throughout the history. The methods did not appear out of nowhere, but appeared in a process. In this article, mukātaba (correspondence), one of the eight methods, will be examined and the events that laid the groundwork for this method from the time of the Prophet will be discussed. Furthermore, the use of mukātaba in the ḥadīth transmission up to the third hijrī century will be mentioned. In addition, the origin and development of the term mukātaba will be researched. Finally, modes of transmission used while transmitting the aḥadīth obtained by this method in ḥadīth collections will be examined. As a result of the research, it has been seen that in the first centuries, kitāba/mukātaba was mentioned together with munāwala or ijāza, but later on, it began to be considered as a separate method. While it was mostly mentioned as kitāba until Ibn al-Salāh, it started to be called mukātaba later on.

Keywords:

Ḥadīth, kitāba, mukātaba, methods of receiving aḥadīth,

PDF

___

Abdürrezzâk es-San‘ânî. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-A‘zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
Âcûrrî, Ebû Ubeyd. Su‘âlât el-Âcûrrî. 2 Cilt. Mekke: Mektebetü Dâru’l-İstikâme, 1997.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh. Kitâbü’l-‘İlel ve ma‘rifeti’r-ricâl. thk. Vasiy-yullâh b. Muhammed Abbâs. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2. Basım, 2001.
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillâh. Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Albayrak, Ali. Buhârî’nin Kaynakları ve Fuad Sezgin. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
Alî b. Ca‘d el-Cevherî. Müsned. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Muessetü Nâdir, 1410.
Asar, Muhammet Ali. “Buhârî’nin Hadis Usûlü Konularına Dair Görüşleri: el-Câmi’u’s-Sahih’in ‘İlim’ Bölümü Çerçevesinde Bir Değerlendirme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/2 (2020), 1247-1281.
Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. ‘Umdetu’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Dâru’l-Fikr, ts.
Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr. el-Bahru’z-zehhâr - Müsnedü’l-Bezzâr. 20 Cilt. Medîne: Mektebetü’l-Ulûmi ve’l- Hikem, 2009.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl. Sahîhu’l-Buhârî (el-Câmi’u’s-Sahîh). Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl. el-Câmi‘u’s-Sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâr Tavku’n-Necât, 1422.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl. et-Târîhu’l-kebîr. 9 Cilt. Hindistan: Dâiratu’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, ts.
Cevherî, İsmâ‘îl b. Hammâd. es-Sıhâh-Tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-arabiyye. thk. Ahmed Abdülġafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi li’l-melâyîn, 1979.
Çelik, Abdullah. “Hicri III. Asırda Hadis Usûlüne Kaynaklık Eden Eserler ve Özellikleri”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Dergiabant: Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 6/11 (2018), 119-138.
Çinici, Orhan. Hadisin Tahammül ve Edâsı Bakımından Kitâbet. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şu‘ayb el-Arnaût vd. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 2004.
Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân Ebû Muhammed. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Riyad: Dâru’l-Muġnî li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 2000.
Demirci, Mustafa. “İktâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/43-47. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Durmuş, İsmail. “Mecaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/217-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
Ferâhîdî, Ebû Abdirraḥmân el-Ḫalîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Dar ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
Fesevî, Ya‘kûb b. Süfyân Ebû Yûsuf. Kitâbü’l-Ma‘rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 3 Cilt. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 1410.
Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed. Ma‘rifetü ‘ulûmi’l-hadîs. thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
Hamîdullah, Muhammed. Mecmûatü’l-vesâiki’s-siyâsiyye li’l-‘ahdi’n-nebevi ve’l-hilafeti’r-râşide. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 6. Basım, 1407.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Alî. el-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdillâh es-Sevrakî ve İbrâhîm Hamdi el-Medenî. Medîne: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, ts.
İbn Abdilber, Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. Câmi‘u beyâni’l-‘ilmi ve fadlihi. 2 Cilt. Demmam, Suudi Arabistan: Dâr İbnü’l-Cevzî, 1994.
İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekir Ahmed. et-Târîhu’l-kebîr–Târîhu İbn Ebî Hayseme. thk. Salâh b. Fethî Helel. 4 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2004.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Tâc, 1989.
İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Ali Mu-hammed Mü‘avvad, Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matba‘atu Dâirati’l-Me‘ârifi’n-Nizâmiyye, 1326.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî. Sahîhu İbni Hibbân-el-Müsnedü’s-sahîh ‘ale’t-tekâsîm ve’l-envâ‘. thk. Mehmet Ali Sönmez, Halis Aydemir. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
İbn Receb, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed el-Hanbelî. Şerhu ‘İleli’t-Tirmizî. thk. Hemmâm Abdurrahîm Sa’îd. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 1421.
İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
İbnu’s-Salâh, Takiyyuddîn Osmân b. Abdirrahmân. Ulûmu’l-hadîs-Mukaddimetü İbni’s-Salâh. thk. Nûreddîn ‘Itr. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
İnan, Sait. Hicri Birinci Yüzyılda Hadis Kitâbeti (Hz. Peygamber Sonrası). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
İsfahânî, Ebû Nu‘aym Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
Kâdî İyâd, Ebü’l-Fadl İyâd b. Mûsâ es-Sebtî. el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘. thk. Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1970.
Karataş, Mustafa. Hadîs Rivâyet Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 16. Basım, 2017.
Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân Ebü’l-Haccâc. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘arabiyye, 1991.
Naim, Ahmed. Hadis Usûlü. İstanbul: Ravza Yayınları, 2009.
Nesâî, Ahmed b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmun‘im Şelebî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Nesâî, Ahmed b. Ali. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Ġudde. Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1986.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr li ma‘rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr. thk. Muhammed Osmân el-Huşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘arabî, 1985.
Palabıyık, M. Hanefi. “Cahiliye Dönemi ve İslam’ın İlk Yıllarında Okuma- Yazma Faaliyetleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2007), 31-68.
Râmhürmüzî, Ebû Muhammed el-Hasen. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ‘î. thk. Muhammed ‘Acâc el- Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1404.
Sa‘îd b. Mansûr. Sünenü Sa‘îd b. Mansûr. thk. Sa‘d b. Abdillâh Âli Humeyyid. 8 Cilt. Riyad: Dâru’s-Sumay‘î, 1997.
Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. Fethu’l-muġîs bi şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-‘İrâkî. thk. Ali Hüseyin Ali. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2003.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Haydarabad: Lecnetü’l-İhyâi’l-ma‘ârifi’n-nü‘mâniyye, 1372.
Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1956.
Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. Ankara: OTTO Yayınları, 7. Basım, 2019.
Sezgin, Fuad. Târîhu’t-türâsi’l-‘arabî. 10 Cilt. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Mu-hammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1991.
Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums, Band I: Qur’ānwissenschaften, ḥadīṯ, Geschichte, Fiqh, Dogmatik, Mystik. Bis ca. 430 H. Brill, 1996.
Schoeler, Gregor. “Sözlü Tora ve Hadis: Rivâyet, Yazım Yasağı, Redaksiyon”. çev. Hüseyin Akgün. Hadis Tetkikleri Dergisi 6/1 (2008), 135-173.
Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân. Tedrîbü’r-râvî fi şerhi Тakrîbi’n-Nevâvî. thk. Ebû Kuteybe Nazr Muhammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 2. Basım, 1415.
Şâkir, Ahmed Muhammed. el-Bâ‘isu’l-hasîs şerhu İhtisâri Ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Basım, ts.
Tahhân, Mahmûd. Teysîru mustalahi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 11. Basım, 2010.
Tatlı, Mustafa. Tâbiûn Döneminde Hadis Rivayeti (75-135/694-753 Yılları). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - dğr. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1978.
Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi - Hicri İlk Üş Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2014.
Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 20. Basım, 2015.
Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.