Memlükler Döneminde Kudüs’te Niyâbetin ve Dört Kâdılkudâtlığın Kuruluşu

Bu makalede Memlükler döneminde Kudüs’ün idarî statüsünün vilâyet-ten niyâbete yükseltilmesi ve beraberinde şehirdeki adlî teşkilatta ve âlimlerin tayin süreçlerinde meydana gelen dönüşümler ele alınmıştır. Önceleri Dımaşk niyâbetine bağlı küçük bir vilâyet olan Kudüs 8. (14.) yüzyılın sonlarında doğrudan Memlükler’in siyasî merkezi Kahire’ye bağlı müstakil bir niyâbet haline getirilmiştir. Mevcut akademik çalışmaların çoğunda bu değişiklik Haçlı tehdidine karşı alınmış bir tedbir olarak yorumlanmıştır. Bu makalede ise Kudüs’te niyâbetin kuruluşu bürokratik merkezîleşme ve şehrin dinî önemiyle irtibatlandırılmıştır. Memlükler, selefleri Eyyûbîler döneminde birden fazla melikin hüküm sürdüğü parçalı siyasî yapıyı dönüştürerek Şam bölgesi şehirlerine sultanın vekili sıfatıyla nâibler atamışlardır. Kudüs’ün niyâbet haline getirilmesi de Mısır-Şam bölgesinin idaresini merkezîleştirmeye dönük bu çabanın bir uzantısıdır. Diğer taraftan bu dönüşümle birlikte Memlük sultanı Kudüs üzerindeki himâyesini güçlü bir şekilde ifade etme ve şehirdeki idarî, adlî ve ilmî işleyişi daha yakından denetleme imkânı bulmuştur. Ayrıca niyâbetin kuruluşunu takip eden otuz yıllık dönemde Kudüs’te mevcut Şâfiî kâdılkudâtlığına ek olarak sırasıyla Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî kâdılkudâtlıkları ihdas edilmiş, böylece Kahire ve Dımaşk gibi önemli merkezlerde uygulanmakta olan aynı anda dört kâdılkudâtın bulunduğu adlî düzene geçilmiştir. Yine niyâbetin kuruluşunun ardından Kudüs gerek idarî gerekse ilmî ilişkiler bakımından giderek Kahire’ye yakınlaşmış, şehirdeki önemli ilmî mansıplara tayinler doğrudan Kahire’den, saltanat makamından yapılmaya başlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kudüs, Memlükler, Kahire, niyâbet, kâdılkudâtlık

The Formation of Niyāba and Four Chiefjudgeships in Mamluk Jerusalem

This article deals with the elevation of the administrative status of Jerusalem from vilāya to niyāba and the impact of this transformation on the judicial organization and the appointments in the city. During the early Mamluk period, Jerusalem remained as wilāya, a less significant administrative unit, subordinate to the nā’ib of Damascus. However, in the later eighth/fourteenth century, the city was turned into a separate niyāba, an administrative unit governed by the viceroy (nā’ib al-saltana) of the sultan, and attached directly to Cairo, the political centre of the Mamluks. While the existing scholarship tends to see this change as a manoeuvre against the Crusader threat, this article argues that the foundation of niyāba in Jerusalem was associated with the bureaucratic centralisation of the Mamluk Sultanate and the religious importance of the city. Unlike the Ayyubid politics of fragmented sovereignty between the dynasty members, the Mamluks appointed viceroys on behalf of the sultan to the significant cities of Syria. Therefore, the foundation of niyāba in Jerusalem can be seen as a continuation of this attempt toward the centralisation of the Syro-Egyptian lands. On the other hand, with this change, the Mamluk sultan had the opportunity to express his patronage over Jerusalem in a more powerful way and to control the administrative, judicial, and scholarly realms in the city directly. What is more important in terms of the judicial practices is that Jerusalem was introduced to four chief judgeships (Shāfi‘ī, Hanafī, Mālikī, and Hanbalī) within the thirty-year period after the founda-tion of niyāba. All these changes meant that the city became bureaucratically more integrated with Cairo so that the Cairene elite were increasingly in-volved in local appointments of scholars. Moreover, it became increasingly crucial for Jerusalemite scholars to have connections with Cairene bureaucrats in order to secure scholarly positions in Jerusalem.

Keywords:

Jerusalem, Mamluks, Cairo, niyāba, chiefjudgship,

PDF

___

Ali, Ali Seyyid. el-Kuds fi’l-asri’l-Memlûkî. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1986.
Amitai, Reuven. “Political and Civilian Elites in Mamluk Palestine (1260–1516). Some Preliminary Comments”. Die Interaktion von Herrschern und Eliten in imperialen Ordnungen des Mittelalters. ed. Wolfram Drews. 125-146. Berlin: De Gruyter, 2018.
Âşûr, Saîd Abdülfettah. “Medînetü’l-Kuds fî asri selâtîni’l-Memâlîk”. Buhûs fî târîhi’l-İslâm ve hadâratihâ. 489- 549. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
Ayalon, David. “Studies on the Structure of the Mamluk Army-II”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 15/3 (1953), 448-476.
Ayaz, Fatih Yahya. Memlük-Kıbrıs İlişkileri: Kıbrıs’ta İlk Türk Hakimiyeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2016.
Cobb, Paul M. The Race for Paradise: An Islamic History of the Crusades. Oxford: Oxford University Press, 2014.
Çakır, Ömer Faruk. Memlûk Devleti’nde Merkeziyetçi Yapının Oluşumu (1250-1341). İstanbul: Kriter Yayınevi, 2021.
Escovitz, Joseph H. “The Establishment of Four Chief Judgeships in the Mamlūk Empire”. Journal of the American Oriental Society 102/3 (1982), 529-531.
Gavânime, Yusuf Derviş. “Niyâbetü Beytilmakdis”. Dirâsât fî târîh ve âsâri Filistin: Vekâ’i‘u’n-nedveti’l- âlemiyyeti’l-ûlâ li’l-âsâri’l-Filistiniyye. ed. Şevki Şa’s. Halep: Câmiatu Halep Merkezü’l-Âsâri’l-Filistiniyye, 1984.
Gavânime, Yusuf Derviş. Târîhu niyâbeti Beytilmakdis fi’l-asri’l-Memlûkî. Am-man: Dârü’l-Hayat, 1982.
Halîl b. Şâhin. Zübdetü Keşfi’l-memâlik ve beyâni’t-turuk ve’l-mesâlik. thk. Paul Ravaisse. Paris: Imprimerie Nationale, 1894.
Hillenbrand, Carole. The Crusades: Islamic Perspectives. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1999.
Hiyari, Mustafa A. “Crusader Jerusalem 1099-1187 AD”. Jerusalem in History. ed. K J Asali. 130-177. Essex: Scorpion, 1989.
Holt, P. M. The Age of the Crusades: the Near East from the Eleventh Century to 1517. London: Routledge, 2013.
Humphreys, R. Stephen. From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260. Albany: State University of New York Press, 1977.
İbn Fazlullah el-Ömerî, Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. et-Ta‘rîf bi’l-mustalahi’ş-şerîf. thk. Muhammed Hüseyn Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. İnbâ’ü’l-gumr bi-ebnâ’i’l-‘umr. ed. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1969.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Ref‘u’l-isr an kudâti’l-Mısr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
İbn İyâs, Ebü’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Ahmed. Bedâ’i‘u’z-zühûr fî vekâ’i‘i’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafâ. 5 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1960-1975.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cize: Dâru Hicr, 1997.
İbn Nâzırü’l-Ceyş, Takıyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed. Teskîfü’t-Taʿrîf bi’l-mustalahi’ş-şerîf. thk. Rudolf Vesely. Kahire: el-Ma‘hedü’l-İlmiyyü’l-Fransî li’l-Âsâri’ş-Şarkiyye, 1987.
İbn Sasrâ, Muhammed b. Muhammed. ed-Dürretü’l-muzî’e fi’d-devleti’z-Zâhiriyye. thk. William M. Brinner. Berkeley: University of California, 1963.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yûsuf b. Tagrîberdî. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî. thk. Muhammed Muhammed Emin. 13 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1984.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf b. Tagrîberdî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1929.
Jackson, Sherman A. “The Primacy of Domestic Politics: Ibn Bint al-Aʿazz and the Establishment of Four Chief Judgeships in Mamlûk Egypt”. Journal of the American Oriental Society 115/1 (1995), 52-65.
Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Dav’ü’s-Subhi’l-müsfir ve ceniyyü’d-davhi’l-müsmir. thk. Mahmud Selâme. Kahire: Matbaatü’l-Vâiz, 1906.
Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Subhu’l-a‘şâ min sınâ‘ati’l-inşâ. thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
Little, Donald P. “Jerusalem under the Ayyūbids and Mamlūks 1187-1516 AD”. Jerusalem in History. ed. K J Asali. 177-199. Essex: Scorpion, 1989.
Little, Donald P. “Relations between Jerusalem and Egypt during the Mamluk Period according to Literary and Documentary Sources”. History and Historiography of the Mamluks. 73-93. London: Variorum Reprints, 1986.
Lutfi, Huda. al-Quds al-Mamlûkiyya: A History of Mamlûk Jerusalem Based on the Haram Documents. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1985.
Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtati ve’l-âsâr. thk. Eymen Fuad Seyyid. 6 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2013.
Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. es-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Mustafa Ziyâde - Saîd Abdülfettâh Âşûr. 4 Cilt. Kahire, 1934–1973.
Malatî, Zeynüddin Abdülbâsıt b. Halîl b. Şâhin. Neylü’l-emel fî zeyli’d-Düvel. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 8 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2002.
Masalha, Nur. “The Concept of Palestine: The Conception Of Palestine from the Late Bronze Age to the Modern Period”. Journal of Holy Land and Palestine Studies 15/2 (2016), 143-202.
Nielsen, Jørgen S. “Sultan al-Ẓāhir Baybars and the Appointment of Four Chief Qāḍīs, 663/1265”. Studia Islamica 60 (1984), 167-176.
Petry, Carl F. “Mamlūk State”. The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics. ed. Emad El-Din Shahin. Erişim 04 Ağustos 2022. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref:oiso/9780199739356.001.0001/acref- 9780199739356-e-0310
Petry, Carl F. The Mamluk Sultanate: A History. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
Rapoport, Yossef. “Legal Diversity in the Age of Taqlīd: The Four Chief Qāḍīs under the Mamluks”. Islamic Law and Society 10/2 (2003), 210-228.
Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhüddîn Halîl b. İzzeddîn Aybeg b. Abdullâh. A‘yânü’l-asr ve a‘vânü’n-nasr. thk. Ali Ebû Zeyd. 5 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1998.
Salameh, Khader. The Qurʾān Manuscripts in the Al-Haram Al-Sharif Islamic Museum, Jerusalem. Paris - Reading: UNESCO Publishing - Garnet Publishing, 2001.
Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t- tâsi‘. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
Sehmâvî, Şemsüddîn Muhammed. es-Sagrü’l-bâsim fî sınâ‘ati’l-kâtib ve’l-kâtim. thk. Eşref Muhammed Enes. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu Dâri’l-Kütübi’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2009.
Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Menhecü’l-ahmed fî terâcimi ashâbi’l-İmâm Ahmed. thk. Abdülkadir el-Arnâût. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kuds ve’l-Halîl. thk. Adnan Yunus Abdülmecid Ebû Tebbâne - Mahmûd Avde el-Keâbine. 2 Cilt. Amman: Mektebetü Dandis, 1999.
Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Ünsü’l-celîl târîhu’l-Kuds ve’l-Halîl. Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1384.
Van Steenbergen, Jo. “The Alexandrian Crusade (1365) and the Mamlūk Sources: Reassessment of the Kitāb al- Ilmām of an-Nuwairī al-Iskandarānī (D. A.D. 1372)”. East and West in the Crusader States. Context - Contacts - Confrontations III: Acta of the Congress Held at Hernen Castle in September 2000, (Orientalia Lovaniensia Analecta 125). ed. K. N. Ciggaar - Herman G. B. Teule. 123-137. Leuven: Peeters, 2003.
Van Steenbergen, Jo vd. “The Mamlukization of the Mamluk Sultanate? State Formation and the History of Fifteenth Century Egypt and Syria: Part I — Old Problems and New Trends”. History Compass 14/11 (2016), 549- 559.