Hz. Ömer'in Oluşturduğu Divanların Sahabilerle İlgili Bilgilerin Tespitine Etkisi

Rical bilgisiyle ilgili günümüzde mevcut olan en eski eserler H. III. asırda yazılmış olsa da rical bilgisini içeren yazılı kayıtların geçmişini II. asrın başlarına hatta Hz. Ömer’in dîvânları tedvin ettirdiği H. I. asrın ilk çeyreğinin sonlarına kadar götürmek mümkündür. Hz. Ömer’in oluşturduğu Dîvân’ın, hadislerin sistemli olarak tedvin edilmeye başlandığı ikinci asrın başlarında mevcut olup olmadığı hakkında kesin bir bilgi bilmiyoruz. Ancak dîvânlarda kâtiplik ve arîflik gibi görevlerde bulunanların sahâbîlerle ilgili birçok bilgi nakletmeleri, ayrıca sahâbe bilgisinde uzman olan bazı kimselerin dîvânlar üzerinde çalışma yapmış olmaları, söz konusu şahısların dîvânlardaki bilgilerden yararlandıklarına işaret etmektedir. Hz. Ömer’in oluşturduğu Dîvân’ın tertibi ve atıyye miktarlarına ilişkin rivayetlerle, elimizdeki tabakât ve ensâb kitaplarının tertipleri karşılaştırıldığında ise söz konusu eserlerin Hz. Ömer Dîvânı’nın yapısıyla büyük ölçüde örtüştüğü de görülmektedir. Dolayısıyla Hz. Ömer Dîvânı’nın daha sonra yazılacak olan rical bilgisi eserlerine hem içerik hem de yapı bakımından etki ettiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler:

Sahâbe, Hz. Ömer, Dîvân, tabakât, ensâb

-

The Influence of the Dīwān of ‘Umar b. Khattāb, the righteous second Caliph, upon Determination of the Information about the Companions The earliest bibliographical works we have today are those written in the third century of Hijra notwithstanding, it is possible that the earliest documents containing bibliographical information date back to the beginning of the second century and even to the end of the last quarter of the first century of Hijra, at a time when ‘Umar, the righteous second Caliph, ordered the dīwāns to be written. We do not know for sure if the Dīwān of ‘Umar was available to use in the beginnings of the second century, when the traditions started to be compiled systematically. However, the fact that those who have worked in dīwāns as scribers or experts have also related a lot of information about the Companions on one hand, and that those scholars who were specialists in the bibliographical information on the Companions have also worked on the dīwāns on the other, shows that the mentioned persons must have benefited from the information in the dīwāns when they wrote the first biographical dictionaries. When one compares the order of the Dīwān which ’Umar produced and the narrations talking about the amount of the gifts (‘atiyya) with the order of the tabaqāt as well as the ansāb works, they realize that the structure of these works mostly corresponds to that of the Dīwān of ‘Umar. Thus, one can say that the Dīwān of ‘Umar influenced the structures as well as the substances of the bibliographical works, which would be written later on

Keywords:

Companions, ‘Umar b. Khattāb, Dīwān, tabaqāt, ansâb,

PDF

___

Abdürrezzak, Ebû Bekr Abdürrezzak b. Hemmâm es-San‘ânî, el- Musannef, (I-XI), (thk. Habîburrahmân el-A‘zamî), Beyrut: Mektebu’l-İslâmî, 1403.
Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî, el-İlel ve Ma‘rifetu’r-ricâl, (I-IV), (thk. ve tahrîc: Vasıyyullah b. Muhammed Abbâs), Riyad: Dâru’l-Hânî, 2001.
Urve, Urve b. ez-Zübeyr b. Avvâm, Meğâzî Rasûlillah li Urve b. ez- Zübeyr bi rivâyeti Ebi’l-Esved anhu, (Takdîm), (thk. Muhammed Mustafa el- A‘zamî), Riyad: Mektebetu’t-Terbiyeti’l-Arabî li Düveli’l-Halîc, 1981.
Askerî, Ebû Hilâl el-Askerî, el-Evâil, (thk. Muhammed es-Seyyid el- Vekîl), Kahire: Dâru’l-Beşîr li’s-Sekâfe ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1987.
Belâzürî, Ebû’l-Abbâs, Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Futûhu’l-Buldân, (thk. ve Şerh: Abdullah Enîs et-Tabbâ‘),Beyrut: Müessesetü’l-Maârif, 1987.
.........., Kitâbu’l-cümel min ensâbi’l-eşrâf, (I-XIII), (thk. I. Cilt, Muhammed Hamîdullah), Mısır: Dâru’l-Maârif, ts., (II-XIII, Süheyl Zekkâr ve Riyâd Ziriklî), Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
Bekr Ebû Zeyd, Tabakâtu’n-Nessâbîn, Dâru’r-Rüşd, Riyad, 1987.
Buharî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, et-Târîhu’l-evsat, (I-II), (Dirâse ve thk. Muhammed b. İbrahim el-Lahîdân), Riyad: Dâru’s- Sumey‘î, 1998.
Cahşiyârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdûs, el-Cahşiyârî, Kitâbu’l- vüzerâ ve’l-küttâb, Bağdat: el-Mektebetu’l-Arabiyye, 1938.
ed-Dûrî, Abdülaziz, “Dîvân”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1994, IX, 377-381.
Ebû Ubeyd, el-Kasım b. Sellâm, Kitâbu’l-Emvâl, (I-II), (thk. Ebû Enes Seyyid b. Receb), Mısır: Dâru’l-Hedyi’n-Nebevî, 2007.
Ebû Yusuf, Ya‘kûb b. İbrahim, Kitâbu’l-harâc, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1979.
Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., 2006.
.........., “İbn Sa‘d”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1999, XX, 294-297.
Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb, el-Kâmûsu’l-muhît, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
Hafâcî, Şihâbuddîn Ahmed el-Hafâcî, Şifâu’l-ğalîl fî mâ fî kelâmi’l- Arab mine’d-dahîl, yy: Matbaatü’l-Vehbiyye, 1282.
Hamidullah, Muhammed, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahîfe-i Hemmâm b. Münebbih, çev. Kemal Kuşçu, İstanbul: Beyan Yay., 2004.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, (1-14), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
Huzâî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Huzâî, Muhtasaru Tahrîci’d- delâlâti’s-sem‘iyye, (İ‘dâd: Ahmed Mubârek el-Bağdâdî), Kuveyt: Mektebetu’s-Sündüs, 1990.
Hüseyin el-Hâc Hasan, en-Nuzumu’l-İslâmiyye, Beyrut: el-Müessetu’l- Câmiiyye li’d-Dirâsât, 1987.
İbn Abdilhakem, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah b. Abdilhakem, Futûhu Mısr ve Ahbâruhâ, (Takdîm ve thk. Muhammed Subeyh), yy. ts.
İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih, el-‘İkdu’l-ferîd, (I-VIII), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hasen b. Hibetullah, Târîhu Medînet- i Dımaşk, (I-LXXX), (Dirâse ve thk. Muhibbuddîn Ebû Saîd el-Amravî), Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Ebî Hâtim Muhammed b. İdris er-Râzî, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, (I-IX), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1952.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdillah b. Muhammed b. Ebî Şeybe el-Kûfî, el-Musannef fi’l-ahâdîs ve’l-âsâr, (I-VII), (thk. Kemal Yusuf el-Hût), Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn İbnu’l-Esîr, Usdu’l-ğâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe, (I-VIII) (thk. Ali Muhammed Muavvid ve Adil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s- sahâbe, (İ‘tinâ: Hassân Abdülmennân), Lübnan: Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye, 2004.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyuddîn Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime/Târîh: Dîvânu’l-mubtede’ ve’l-haber fî târîhi’l-Arabi ve’l-Berîr, (I- VIII), Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
İbn Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât Şebâb el-Usfurî, et-Târîh, (thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî), Riyad: Dâru Taybe, 1985.
.........., Kitâbu’t-Tabakât, (thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî), Bağdat: Matba‘atu’l-‘Ânî, 1967.
İbn Hişam, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Hişâm, es-Sîretu’n- Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sekâ v. dğr.), Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2005.
İbnu’l-Kelbî, Ebu’l-Münzir Hişâm b. Muhammed b. es-Sâib el-Kelbî, Cemheretü’n-Neseb, (I-III), (thk. Mahmud Firdevs el-‘Azm), Dımaşk: Dâru’l- Yakazati’l-Arabiyye, ts.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem b. Manzur, Lisânu’l-Arab, Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ Ebû Abdillah, et-Tabakâtu’l- kubrâ, (I-VIII), Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İbn Tiktaka, Muhammed b. Ali b Tabatabâ, el-Fahrî fi’l-Âdâbi’s- sultâniyye ve’d-duveli’l-İslâmiyye, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Muhalled b. Kuteybe, Kitâbu’l- Emvâl, (thk. Şakir Zîb Feyyâd, Suudi Arabistan, Merkezu’l-Melik Faysal li’l- Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1986.
Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs Ahmed el-Kalkaşendî, Subhu’l-a‘şâ, (I-XIV), Kahire: Matbaatu Dâr-i Kütübi’l-Mısriyye, 1922.
.........., Meâsiru’l-inâfe fî meâlimi’l-hilâfe, (thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 2006.
Kefevî, Ebu’l-Bakâ Eyyûb b. Musa el-Hüseynî el-Kefevî, el-Külliyyât, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
Kudâî, Muhammed b. Selâme b. Ca‘fer Ebû Abdillah el-Kudâî, Târîhu’l-Kudâî/Kitâbu Uyûni’l-maârif ve funûni ahbâri’l-halâif, (Dirâse ve thk. Cemil Abdullah el-Mısrî), Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 1995.
Makrizî, Takiyyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali el-Makrizî, el- Mevâ‘ız ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hıtatı ve’l-âsâr, (1I-II), Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
Mâlik, Mâlik b. Enes el-Asbahî, el-Müdevvenetu’l-kubrâ li’l-İmâm Mâlik rivâyetu’l-İmâm Sahnûn ani’l-İmâm Abdirrahman b. Kasım, (I-IV), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
Mansuroğlu, Mecdud, “Dîvân”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1977, IX, 595-596.
Merzûk, Zerîf, Neş’etü’d-devâvîn ve tatavvuruhâ fî sadri’l-İslâm, Birleşik Arap Emirlikleri: Merkezu Zâyid li’t-Turâsi ve’t-Târîh, 2000.
Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Mâverdî, el-Ahkâmu’s- sultâniyye, (thk. Ahmed Mubârek el-Bağdâdî), Kuveyt: Mektebetu Dâr-i İbn Kuteybe, 1989.
Mizzî, Ebu’l-Haccâc Yusuf b. Abdirrahman b. Yusuf el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl fî esmâi’r-Ricâl, (I-XXXV), (thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
Musa b. Ukbe, Ebû Muhammed Musa b. Ukbe b. Ebî Ayyâş el-Esedî, el-Meğâzî, (Cem‘, dirâse ve tahrîc: Muhammed Bakşîş Ebû Mâlik), Rabat: Câmiatu İbn Zühr, 1994.
Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber, el-Kitâb, (I-V), (thk ve şerh: Abdüsselam Muhammed Harun), Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1988.
Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahya es-Sûlî, Edebu’l-küttâb, Bağdat: Mektebetü’l-Arabiyye, ts.
Şafiî, Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî, el-Umm, (I-VIII), Kahire: Mektebetü’l-üulliyyâti’l-Ezheriyye, 1961.
Şakir Mustafa, et-Târîhu’l-‘Arabî ve’l-muerrihûn dirâse fî tatavvuri ilmi’t-târîh ve ma‘rifeti ricâlihi fi’l-İslâm, (I-III), Beyrut: Dâru’l-İlm li’l- Melâyîn, 1983.
Şimşir, Mehmet, “Râşid Halifeler Döneminde İdare Sistemi ve Divan Teşkilatı”, İstem, yıl: 3, sayı: 6, ss. 265-280.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Târîh, (I-V), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407.
Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî, Kitâbu’l-Meğâzî, (thk. Marsden Jones, Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 2006.
Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Ca‘fer el-Ya‘kûbî, Târîh, (I-III), Leiden: Brill Matbaası, 1883.
Yazıcı, Mahmut, Sahâbe Bilgisinin Tespiti, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2014.
.........., “İlk Dönem Sahâbe Bilgisi Uzmanları”, İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe, Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul: Ensar Yay., 2013.
Zehebî, Ebû Abdillah Şemsuddin Muhammed ez-Zehebî, Kitâbu tezkireti’l-huffâz, (I-IV), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Zübeyrî, Ebû Abdillah Mus‘ab b. Abdillah b. Mus‘ab ez-Zübeyrî, Kitâbu Nesebi Kureyş, (Neşr: E. Levı Provençal), Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.