Osmanlı Nüfus Defterlerinin Tarih Yazımındaki Yeri: 1840 Tarihli Çarsancak Kazası Gayrimüslim Nüfus Defteri Örneği

Bir devletin yaptığı nüfus sayımları birçok veriyi ihtiva ettiğinden yöneticilerin geleceğe yönelik planlamalarında onlara yardımcı olur. Osmanlı Devletinde nüfus sayımlarının en önemli amacı asker ve vergi mükelleflerinin sayısının tespit edilmesi olmuştur. Bu amaçla belli bir dönem sadece erkek nüfus sayılmıştır.Osmanlı Devleti’nde ilk nüfus sayımı II. Mahmut zamanında yapılmıştır. Bu sayım yapılırken askere alım için Müslümanlar, vergilerinin sağlıklı toplanabilmesi için Müslüman ahali ile birlikte gayrimüslimler hakkında kayıtlar tutulmuştur. Osmanlı coğrafyasının değişik yerlerinde olduğu gibi Harput ve havalisinde de nüfus sayımları yapılmıştı. Bu anlamda Harput’a bağlı olan sancak, kazâ ve diğer merkezlerde nüfus sayımı uygulanmış olduğunu arşiv kayıtlarından görmekteyiz. Nitekim bölge ile ilgili yapılan nüfus sayımları geniş bir alanı kapsamakta ve sayı olanakta Harput Nüfus Defteri 123 adet nüfus defterinden oluşmaktadır. Burada inceleyeceğimiz Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki Harput Nüfus Defterleri serisi içerisinde 2655 numara ile kayıtlı olup 1256 ( M.1840) tarihli Harput Eyaleti Çarsancak Kazâsı Gayrimüslim Nüfus Defteridir. Bu çalışmada, defterde verilen bilgilerden hareketle bahse konu kazanın mahalle ve köylerinde yaşayan ailelerin ve görevli memurların isim ve esamilerini öğrenme imkânımız olacak. Ayrıca bölgeye yönelik yaşanan göç ve nakiller hakkında ilk elden bilgi sahibi olma imkânı bulacağız. Yine bölgedeki mahalli idareciler; görevdeki muhtarlar, özürlüler, halkın kullandığı yerel isimler (lakaplar), insanların fiziksel özelliklerinin yanında Çarsancak Kazasında 1840 tarihindeki gayrimüslim nüfusu tespit edilmeye çalışılarak bölgesel tarih yazımında önemli ayrıntılara ulaşmamıza imkân tanıyacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Nüfus defteri, Harput Çarsancak Kazâsı, 19. Yüzyıl, Cizye

PDF

___

KAYNAKÇA,
I. ARŞİV KAYNAKLARI
- BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ
BOA, D.CRD.d., no: 39980; no: 39994, no: 39991, no: 40478.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Harput Nüfus Defterleri, Numara: 2654, 2655, 2709, 2710, 2711.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kıbrıs Ceziresi Nüfus Defterleri Nr: 3754, 3755.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tirebolu Nüfus Defterleri, Numara: 1111, 1114.
II. TETKİK ESERLER
Aksın, Ahmet-Karakaş, Erdal; “Nüfus İcmal Defterlerine Göre 19. Yüzyılda Arapgir”, OTAM S.10, s.91-125, Ankara-2001.
Aksın, Ahmet; “19. Yüzyılın Başlarında Bursa Şehir Esnafı”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.132, s.157-164, Ankara-2001.
Akyıldız, Ali; Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, İstanbul-1993.
Barkan, Ömer Lütfü; XV. Ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları Kanunları I, C.I, İstanbul-1943.
Bacacı Sabri - Dağdelen İrfan -Osman Doğan; Ünye Nüfus Defteri 1834 Ünyeliler Derneği, İstanbul-2011.
Çadırcı, Musa; Tanzimat Sürecinde Türkiye Askerlik, İmge Kitabevi, Ankara-2008.
Çadırcı, Musa; Tanzimat Sürecinde Türkiye Anadolu Kentleri, İmge Kitabevi, Ankara-2011.
Çiçek, Kemal; “Osmanlılardan Önce Akdeniz Dünyasında Yapılan Tahrirler Hakkında Bazı Gözlemler”, OTAM, S. 6, s. 51-89, Ankara-1995.
Dağdelen, İrfan; Beykoz Nüfus Defterleri, Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları No:26, İstanbul 2012.
Demirci, Süleyman-Kartal, Kazım; “Osmanlı Nüfus Defterlerinin Tarih Yazımındaki Teri: 1835 Tarihli Trabzon Vilayeti Maçuka / Maçka Kazâsı Müslim Nüfus Derteri Örneği”, Hisyory Studies C.6, S.3, s.119-145, Nisan 2014.
Demirci, Süleyman;“Demography And History: The Value of The Avârizhâne Registers For Demographic Research: A Case Study of The Ottoman Sub-Provinces of Konya, Kayseri And Niğde, C.1620 s-1700”, Turcica, vol.38, pp.181-211, 2006.
Demircioğlu, Sezgin- Bilgin, Süleyman; Of Nüfus Defteri (1834), Şenyıldız Yay., İstanbul-2011.
Emecen, Feridun; “Cullah” Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Güzel Sanatlar Matbaası, C.VIII, s.83-84, İstanbul 1993.
Gökmen, Ertan; “Manisa Medreseleri Nüfus Yoklama Defteri”, Tarih İncelemeleri Defteri, XXVII/2, s.381-401, Aralık 2012.
Güneş, Mehmet; “Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları ve Bu Sayımları İçeren Kayıtların Tahlili” Akademik Bakış, C.8, S.15, Ankara-2014.
Güneş, Zübeyde Yağcı-Serdar, Genç; H.1256/ M.1840-41 Tarihli Balıkesir Nüfus Defteri, Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları No:9, Balıkesir-2013.
Kahraman, Salih-Gür, Fevzi; Amasya Nüfus Defteri 1840, Amasya Belediyesi Kültür Yay.,Amasya-2012.
Kodal, Tahir; “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Genel Nüfus Sayımında Çorum Vilayeti’nin Nüfus Özellikleri’’, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:19,Sayı: 1, Elazığ-2009.
Küçük, Cevdet; “Cerîde Nezâreti”, TDV. İA., VII, İstanbul 1993.
Kütükoğlu, Mübahat S.; “Osmanlı Sosyal ve İktisadî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, Cilt LIX, S.225, Ağustos 1995.
Kütükoğlu, Mübahat S.; Menteşe Sancağı 1830(Nüfus ve Toplum Yapısı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara-2012.
Oğuz, İsmail; "20. Yüzyıl Başlarında Demirci'de Gayri Müslim Nüfus", CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C. 11, S. 3., Manisa 2013
Öz, Mehmet; "Tahrir Defterlerine göre Canik Sancağında Nüfus 1455-1643", Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim fakültesi Dergisi, Sayı:6, 1991.
Öz, Mehmet; Canik Sancağı Avarız Defterleri (1642) – Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VIII, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara-2008.
Öz, Mehmet; XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara-1999.
Özcan, Selim; “XIX. Yüzyılın Ortalarında Sinop'taki Gayrimüslimlerin Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, OTAM, S. 30, Ankara-2011.
Özel, Oktay; “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı’da Bilgi ve İstatistik, (Editör: Şevket Pamuk), Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara-2000.
Öztürk, Mustafa; “1616 Tarihli Halep Avarız Hane Defteri”, Ankara Ünv.,OTAM , Ankara 1998.
Öztürk, Mustafa; “Genel Hatlarıyla Osmanlı Para Tarihi”, Türkler X , Ankara 2002.
Öztürk, Mustafa; “Orta Anadolu’da Fiyatlar (1785-1860)” , Ankara Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara-1985.
Pakalın, Mehmet Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, Milli Eğitim Basımevi, 3. Baskı, İstanbul 1983.
Shaw, Stanford j.; “The Ottoman Census System And Population’’, International Journal of Middle East Studies, Vol.9 no. 3 (Oct.1978).
Şahin Hacı Haldun; Çorum Nüfus Defterleri (1837-1844), Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, Çorum-2012.
Terzi, Mehmet Akif – Ergün, Ahmet; Payas Sancağı Nüfus Defteri 1831 ve 1867, İskenderun 2012.
Topal, Zehra; 1840 tarihli Akçabat Nüfus Kayıtları, Akçabat Belediyesi Kültür Yayınları-5, Akçabat, 2010.
Yediyıldız, Bahaeddin-Öz, Mehmet; Ordu yöresi Tarihinin Kaynakları III, TTK Yay, Ankara 2002.
Yılmazçelik, İbrahim; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır(1790-1840 ), Ankara-1995.
Yüksel Ayhan; Tirebolu Kazası Nüfus Defteri Tirebolu, Espiye, Yağlıdere, Güce Nüfus Kayıtları (1835-1847), Arı Sanat Yayınevi, İstanbul 2013.