___

1- Bu vesile ile Alice Sharkozi’ye ve Agnes Birtalan’a (ELTE Üniversitesi), VAN Kütüphanesi Oryantal Koleksiyonu (Keleti Gyüjtemeny) müdürü Luvsandash Erdenesuvd’a, ayrıca Mihai Dobrovich’e (ELTE Üniversitesi) ve akademisyen György Khazaee’ye (Macar Bilimler Akademisi) yardımları, değerli ipuçları ve tavsiyeleri için teşekkür ederiz.

2- Gubaydulin G. Razvitiye istoricheskoy literatury u tyurko-tatarskikh narodov // Pervyy vsesoyuznyy tyurkologicheskiy s"yezd. 26 fevralya-5 marta 1926 g.: Stenograficheskiy otchet.-Baku,1926.-S49.

3- Karimullin A.G. Tatarskaya kniga nachala XX veka.-Kazan',1974.- S145. 4- Tam zhe.-S 146.

5- Katanov N.F. Kratkiy obzor tatarskikh istoricheskikh knig // Izvestiya Obshchestva arkheologii, istorii i etnografii pri imp.

6- Kazanskom universitete.-Kazan',1912.-T.28.-Vyp.4-5.-S.500-501

7- Gubaydulin G. Ukaz. soch.-S49

8- Gordlevskiy V.A. Izbrannyye sochineniya. T. IV.-M.,1968.-C.190.

9- Yusupov M.KH. Shigabutdin Mardzhani kak istorik.-Kazan',1981.-S 78

10- Togan Z.V. Oshibochnoye napravleniye, proyavivsheyesya v mezhdunarodnoy initsiative otnositel'no istorii tyurkskikh narodov // Baykara T. Zaki Validi-Togan.-Ufa,1998.-S158 (vpervyye opublikovano na turetskom yazyke: Türk Yurdu.-Ankara,1963.-Cilt Z.-Sayı 6). Mukayese edilirse: Sonunda Türklerden gururla ve Rus baskısının büyük acısıyla bahsediliyor”; “Murad Remzi ve Kine Sarı bize Rus esaretinden kurtulma fikrini aşıladı” (Togan Z.V. Vospominaniya.-M., 1997.- S.40-41). Türk bilim insanlarının M. M. Remzi’nin kitabıyla sonradan A.Z.V.-Togan sayesinde tanıştığı belirtilmelidir. (sm. napr. Seyfi Serayi Gülistan Tercümesi. - Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk’un Önsözü ile Birlikte.-Ankara,1954.-S. XV).

11- Garayeva N.G. Traditsii tatarskoy istoriografii XIX veka i Talfik alakhbar... M.Ramzi // Problema preyemstvennosti v tatarskoy obshchestvennoy mysli.-Kazan',1985.-S86.

12- Tam zhe.-S.84-96.

13- M.H. Yusupov, bazı önyargılara rağmen Telfîķu’l-aḫbâr’ın Tataristan Tarihi’nin XIX. yüzyılının son çeyreği ile XX. yüzyılı başlarının araştırılmasında oldukça faydalı olabileceği görüşündedir. (Yusupov M.KH. Ukaz. soch.-S78).

14- “Hediye” sözcüğünden sonrası meçhuldür. Devamında belki de Farsça bir sözcük olan “bir şey” yazmaktadır. Kesin olan cümlenin üçüncü tekil şahısla bittiğidir. Devamı keza okunamamaktadır. Sözcüğün "adres" olması muhtemeldir. Farsça sözcüğün tam karşılığı olarak “majesteleri” kullanılmıştır.

15- Örn. bkz. 1900 senesinde Abdullah Cevdet’e yazdığı mektup (Öke Mim Kemal. Saraydaki Casus. Gizli Belgelerle II. Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi Vámbéry.-İstanbul,1991.-S.269).

16- Vámbéry’nin hayatı hakkındaki Rusça iki broşür (her zaman isabetli olduğu söylenemeyecek) otobiyografik ve bilimsel kaygı taşımayan notlarının bir yorumu veya çevirisi olmalıdır (sm.: Pimenova E.K. Zhizn' i priklyucheniya Vamberi.-L.,1928; Tikhonov N. Vamberi.-14-ye izd.- M.,1974.)

17- Rusça tercümesi için bkz.: Vamberi G. Probuzhdeniye tatar // Tatarstan.-1996.-№ 11.-S.22-30

18- Vamberi G. Kul'turnoye dvizheniye sredi russkikh tatar // Gol'dtsiyer I. Lektsii ob islame.-Spb.,1912.-S.276-302.

19- Vámbéry’nin Âlimcan Barudî’ye yazdığı mektuplar Kazan Üniversitesi kütüphanesinde bulunmaktadır. (sm. Karimullin A. Vostokovednyye fondy biblioteki Kazanskogo universiteta im.V.I.Ul'yanova (Lenina) // Vostokovednyye fondy krupneyshikh bibliotek Sovetskogo Soyuza / Stat'i i soobshcheniya.-M.1963.-S235).

20- Mektep.-1913.- №4; Türk Yurdu.-1913

21- Vámbéry’nin 15 mektubu (39 Nisan 1898’den 26 Mayıs 1913’e kadar) Tataristan Cumhuriyeti Milli Arşivleri’nin F. Kerimi fonunda saklanmaktadır. (sm.: Minnullin Z.G. Perepiska F.Karimi s A.Vamberi // Bartol'dovskiye chteniya 1990. Tezisy dokladov i soobshcheniy.-M.,1990.- S51).

22- Şunu kaydetmek gerekir ki, Muhammed Murad Remzi, uzun bir müddet Türkiye’de yaşamış bir başka Rus tarihçi Mehmet Murad (Mizancı) ile bazen karıştırılmaktadır. Sıklıkla yapılan bu hata, N.G.Garaeva’nın Muhtasar Tarih-i Umumi (İstanbul, 1327/1909)’yi Remzi’ye ait olarak göstermesine sebep olmuştur. Mehmed Murad Dağıstan’ın yerlisi olup St. Petersburg’da ve Türkiye’de çalışmıştır. Hayatının geri kalanını burada geçirmiştir. (15 Nisan 1917’de vefat etmiştir). Mehmet Murad aynı zamanda bir tercüman olarak bilinmektedir ve Griboyedov’un komedisi A ılda ela’yı çevirmiştir. Bkz.: Babinger Fr. Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke.-Leipzig,1927.-S.391; Birol E. Mizancı Murad Bey: Hayatı ve Eserleri.-Istanbul,1979; ve ayrıca Magomedkhanov M.M. Dagestantsy v sotsial'no-politicheskoy strukture Turtsii // Emigratsiya severo-kavkazskikh narodov v Osmanskuyu imperiyu (vtoraya polovina XIX- nachalo XX vv.). Sbornik statey.-Makhachkala, 2000.-S.80.

23- Temir A. Doğumunun 130. ve Ölümünün 50. Yılı Dolayısıyla Kazanlı Tarihçi Murad Remzi (1854-1934).-Belleten Türk Tarih Kurumu.-Cilt 50.-Sayı 197.-Ankara,1986.-S.495-505. M Remzi hakkındaki biyografik bilgi aksi belirtilmediği müddetçe buradan alınmıştır. Murad Remzi’nin şeceresi hakkında kaynak öne sürülmeden yapılan kısa bilgilendirme etnograf D. Garifullin’e aittir. (sm.: Garifullin D. Morat Rəmzi - Bikchura khan onygy // Gasyrlar avazy — Ekho vekov.-Kazan',2001.-№1/2.-S.224-225, 227).

24- Bugünkü Almetyevsk, İske Elmet köyü Minzele ilçesindedir. (Şimdiki Satmanovsky bölgesi). D. Garifullin, bilim insanının doğumuna dair başka bir tarih verir – 25 Aralık 1855: (Bkz.: Garifullin D. Ukaz. soch.-S.224).

25- Şunu belirtmek gerekir ki, Muhammed Murad’ın oğlu Murad Fethi’nin, anılarında ondan “abistay”, “Üstaz-bike” veya “muallime”, “Molla’nın karısı”, “öğretmen”, “akıl hocası” olarak bahsedip bahsetmediğini bilmiyoruz.

26- Remzi, Buhara medresesi hakkındaki düşüncelerinde yalnız değildir. Kendisinden önce 1830-40’lı yıllarda Şihabuddin Mercânî ve sonradan ondan etkilenen Hüseyin Faizhanov da benzer bir düş kırıklığı yaşamıştır. (sm.: Usmanov M.A. Zavetnaya mechta Khusaina Faizkhanova.- Kazan', 1980.-S.20-23, 117-120).

27- Temir A. Op. cit.-S.499-500. Kazaklar arasında Tatarlar’dan çok sayıda öğretmen bulunuyordu. Fakat Çarlık bunların etkisini kırmaya gayret ediyordu. Böylece okul müfettişlerinin ısrarıyla Kazanlı şakirdlerin İçeri Orda’ya yerleşmesi yasaklanmıştır. (sm.: Tazhibayev T.T. Prosveshcheniye i shkoly Kazakhstana vo vtoroy polovine XIX veka.-Alma-Ata, 1962.-S.87, 130, 245).

28- Togan S.V. Vospominaniya.-M.,1997.-S.39-40.

29- Kine Sarı ve oğulları hakkında bkz. Kenesarin A. Sultany Kenesary i Syzdyk / Obrabotano dlya pechati i snabzheno primechaniyami Ye.T. Smirnova.-Alma-Ata,1992 (vosproizvedeniye knigi: Sultany Kenisara i Sadyk. Biograficheskiye ocherki sultana Akhmeta Kenesarina. Obrabotano dlya pechati i snabzheno primechaniyami Ye.T. Smirnova.-Tashkent,1889); Sereda N. Bunt kirgizskogo sultana Kenisary Kasimova (1843-1847) // Vestnik Yevropy.-Spb,1871.-№ 8.-C.655-690.

30- Kenesarin A. Ukaz. soch.-S 28.

31- Abdürreşid daha sonra Ufa’da kadı olmuştur.

32- Temir A. Op. cit.-S.502. 35.a.g.e.-S.495.

33- Dipnota kaynak verilmemiştir. [ç.n.]

34- 1907 senesinden bahsedilmesinin sebebi Togan’ın Telfîķ…’i halen el yazmasından okumasıdır.

35- Çugucak, Doğu Türkistan’da İslam kültürünü yansıtan en büyük şehirlerden biriydi. Şehrin sakinleri arasında Tatarlar da bulunmaktaydı. Kurbangali Halid (Halidi) uzunca bir süre buranın imamlığını yapmıştır. Kendisi ve çalışmaları hakkında bkz. Zhapbasbayeva ZH.M. "Tavarikh-i khamsa-yi sharki" Kurbangali Khalidi kak istochnik po istorii Kazakhstana // Chetvertaya vsesoyuznaya shkola molodykh vostokovedov. Tezisy. T.1. Istoriya, istochnikovedeniye, istoriografiya.-M., 1986.-S. 190-192.

36- Gaynetdinov R.B. Tyurko-tatarskaya politicheskaya emigratsiya nachala XX veka - 30-ye gody: Istoricheskiy ocherk.-Naberezhnyye Chelny,1997.-S.100-101.