BÜTÜNSEL BİR TARİH ARAŞTIRMASI: YİRMİNCİ YÜZYILIN İLK ÇEYREĞİNDE İZMİR YAHUDİ CEMAATİ

İzmir, 16. yüzyılda küçük bir kasaba görümündeyken, 17. yüzyılda gelişerek ve imparatorluğun önemli bir liman kenti konumuna yükselerek göç almaya başlıyordu. Kente gelenler sadece civar bölgelerde yaşayan Türkler değil, aynı zamanda Rumlar, Ermeniler ve Yahudilerdi. Yüzyıllar içinde yerleşik bir cemaat haline dönüşen Yahudiler, genelde Türkler, Rumlar ve Ermeniler’den sonra İzmir’in en çok nüfusa sahip gruplarından oldular. İzmir Yahudileri diğer etnik gruplarla genelde barış içinde yaşasalar da sosyal, ekonomik, kültürel ve dinsel nedenlerle zaman zaman çatışmalarda bulunuyorlardı. Gayrimüslimler arasında ekonomik rekabet özellikle 18. yüzyıl sonlarında hızlanacak, 19. yüzyıldan itibaren ise Yahudiler’in aleyhinde bazı sonuçlara neden olacaktır. Etnik gruplar arasında belli dönemlerde yaşanan yakınlaşmalar ve çatışmalar, tarihin tek bir temasıyla açıklanamayacak kadar karmaşıktır. Bundan dolayı bütünsel olarak İzmir Yahudilerinin tarihi zorunlu hale gelmektedir. Bu çalışmada İzmir Yahudi cemaatinin sosyal, ekonomik, kültürel tarihi ve bazı siyasal gelişmeler karşısında tutumu incelenmiştir. Çalışmada 20. yüzyılın ilk çeyreği merkez edinilse de, daha önceki yüzyıllara da uzanılmıştır.

A Total History Study: The Jewish Community of İzmir in The First Quarter of The Twentieth Century

While it was a small town in the 16th century, İzmir, which developed in the 17th century and became an important port city of the empire, was beginning to receive immigration. Those who came to the city were not only Turks living in the surrounding areas, but also Greeks, Armenians and Jews. The Jews have become a settled community within the centuries, in general, they became one of the most populous groups in Izmir, after Turks, Greeks and Armenians. Although Izmir Jews generally live in peace with other ethnicreligious groups, they were in conflict from time to time for social, economic, cultural and religious reasons. Economic competition among non-Muslims would accelerate especially in the late 18th century, this competition would have some consequences against the Jews since the 19th century. The rapprochements and conflicts between ethnic groups at certain periods are too complex to be explained by a single theme of history. Therefore, the holistic history of Izmir Jews becomes mandatory. This article studies, the social, economic, cultural history of the Jewish community of İzmir and their attitude towards certain political developments. Although this study focuses on first quarter of the 20th century, it also engages the previous centuries.

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
Bab-ı Asafi (A-DVNSMHM.D): 85/385
Hariciye Nezareti (HR.HMŞ.İŞO): 193/ 58
Hariciye Nezareti (HR.MKT): 284/98
İ..İrade (İ..ŞD): 25/1099
Maarif Nezareti (MF.MKT): 63/49; 69/34
Sadaret (A.MKT.MHM): 339/16
Yıldız (Y..PRK.TŞF): 6/72
Salname-i Vilâyet-i Aydın, H.1317 (M. 1899)
Salname-i Vilâyet-i Aydın, H.1323 (M. 1905)
Aksoy, Y. (1993). İzmir’de ilk ulusal tüccarlar ve ticaret odasının öyküsü. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, (1)3, 47-66.
Altun, D. A (2014). Cumhuriyet öncesi dönemde izmir hastanelerinin mekânsal gelişimi. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIX(2), 405-443.
Arıkan, Z. (2008). İzmir Basınından Seçmeler 1923-1938 (II. Cilt, III. Kitap). İBB Kültür yayını.
Arslan, A. (2007). Avrupa’dan Türkiye’ye Yahudi göçünün stratejik olarak kullanılması(1880-1920). Güvenlik Stratejileri Dergisi, (3)5, 7-40.
Arslan, H. (2016). Geçmişten günümüze izmir yahudileri: yerleşme, kurumsallaşma süreci ve mevcut durum. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, (5)2, 197-224.
Bashan, E. (1982-1986). Contacts between Jews in Smyrna and the Levant Company of London in the seventeenthand eighteenth centuries. Jewish Historical Studies, (29), 53-73.
Başaran, İ. (2016). Muhafazakâr Yahudilik Siyonizm ilişkisi. Mîzânü’l-Hak İslami İlimler Dergisi, (2), 75-86.
Bali, R. N. (2010). Bir Türkleştirme Serüveni 1923-1945: Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri. İletişim yayıncılık.
Balli, R. N. (2010). Güzelleştirilmiş tarih anlatımına bir örnek: Prof. İlber Ortaylı ve Türkiye Yahudileri. Toplumsal Tarih Dergisi, 196, 89-92.
Balli, R. N. (1997). Türkiye Yahudileri ve Alliance okulları. Tarih ve Toplum, Eylül/165, 188-189.
Balli, R. N. (1996). Bir Yahudi Yardımlaşma ve Dayanışma Kurumu, B’Naı B’Rıth XI. Bölge Büyük Locası tarihçesi ve yayın organı Hamenora Dergisi, Müteferrika, (8)9, 41-60.
Baran, T. A. (2003). Bir Kentin Yeniden Yapılanması (İzmir 1923-1938). Arma yayınları.
Baykara, T. (1974). İzmir Şehri ve Tarihi. Ege Üniversitesi yayınları
Braudel, F. (1979). Civilasiton Matérielle, Économie et Capıtalisme, XVe – XVIIIe Siecle, Tome III: Le Temps du Monde, Armand Colin.
Braudel, F. (1989). Akdeniz Dünyası I, (M. Ali Kılıçbay, Çev.). Eren yayıncılık.
Borovaya, O. (2010). The emergence of the ladıno press: the fırst attempt at westernızatıon of Ottoman Jews (1842-1846). European Judaism: A Journal for the New Europe, The State of Ladino Studies I, (43)2, 63-75.
Berber, Ş. G. (2012). Osmanlı’dan Cumhuriyete geçişte Yahudilerin Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne uyum süreci: (Moiz Kohen örneği). Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, (7)4, 1779-1800.
Beyru, R. (2000). 19. Yüzyılda İzmir’de Yaşam. Literatür yayınları.
Bora, S. (1994). Birinci Dünya Savaşı ve İzmir Yahudileri (1914-1918). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, (2)4, 19-27.
Bora, S. (1995). İzmir Yahudileri 1908-1923. Gazetecilik Basın ve Yayın.
Bora, S. (2015). İzmir’de Kan İftirası Olayı ve Ray Havim Palaçi’nin Mektubu(1),https://www.salom.com.tr/arsiv/haber-96302Izmirde_1859_ kan_Iftirasi_olayi_ve_rav_hayim_palacinin_mektubu_1.html, Erişim tarihi: 10.08.2020
Demir, F. (1994). İzmir Sancağı’nda 1908 Meclis-i Mebusan seçimleri. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, (2) 4,137-156.
Doğan, H. (2016). Hahambaşılık-Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde Yahudi cemaatini dinî açıdan temsil eden kurum. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), (Ek 1), 514-515.
Durgun, B. (2011). Kurtuluşundan sonraki ilk günlerde İzmir’de sosyo-ekomik durum. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, (XI)23, 3-33.
Düzgün, M. (2000). Cumhuriyet’in ilanından İsrail’in kuruluşuna kadar türkiye’deki Yahudiler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, (3) /10, 65-81.
Elmas, M. (2020). Cihan Harbi’nde Osmanlı Devleti Üzerinde Yahudi Etkisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ergin, K. (2017). İttihat ve Terakki döneminde milli iktisat anlayışı (1913-1918).
Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (1),114-127.
Freely, J. (2003). Kayıp Mesih. Sabetay Sevi’nin İzni Sürerken, (A. Çetin Tekçe, Çev.). Remzi kitabevi.
Gamze Kocabıyık, F. G. (2009). 12 Numaralı Foça Şer’iyye Sicili’nin Trankripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Galanti, A. (2006). Sabatay Sevi ve Sabataycıların Gelenekleri. (Erdoğan Ağça, Çev.). ZVİ-Geyik yayınları.
Galanti, A. (1953). Fatih Sultan Mehmet Zamanında İstanbul Yahudileri. Fakülteler matbaası.
Galanti, A. (1947). Türkler ve Yahudiler, Tarihi, Siyasi Tetkik. Tan matbaası.
Gürsoy, M. (1993). Tarihi, Ekonomisi ve İnsanları ile Bizim İzmir’imiz. Metis yayıncılık.
Güleryüz, N. A. (2015). Türk Yahudi Basın Tarihi. Gözlem yayınları.
Güleryüz, N.A. (2012). Bizans’tan 20. Yüzyıla Türk Yahudileri. Gözlem yayınları.
Gürelli, Z. N. (2019). İzmir Yahudilerinin Kimlik Algılamaları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Manisa Celâl Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
İlhan, C. (2011). Özgün Bir Şehir Gâvur İzmir’den Türk İzmir’e. Eser yayınları.
İnalcık, H. (2013). Devlet’i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I.Türkiye İş Bankası yayınları
Karagedikli, G. (2014). Altın çağ ile modern dönem arasında Osmanlı Yahudileri: Edirne Yahudi Cemaati Örneği (1680-1750). Kebikeç, (37), 305-336.
Küçük, A. (2001). Dönmeler (Sabatayistler) Tarihi. Alperen yayınları.
Kerimoğlu, H. T. (2006). 1913–1914 Rumlara karşı boykot ve Hüseyin Kazım Bey. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5 (13), 91-107.
Kocabaşoğlu, U. (1989). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika 19. Yüzyıl’da Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları. Arba yayınları. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Havralar Sinagoglar. https://izmir.ktb.gov.tr/TR210573/havralar-sinagoglar.html, Erişim tarihi:10.07.2020.
Landau, J. M. (?) Atatürk Devrimleri ve Moiz Kohen (Tekinalp), http://isamveri. org/pdfdrg/lnd01/A05327_LANDAUY.pdf, Erişim tarihi: 20.02.2020
Levi, A. (1987). Review: Gerber and Barnai's "The Jews in Izmir”. The Jewish Quarterly Review, New Series, (78)1/2, 143-145.
Malay. H, Ülker. N, Çınar. A. vd. (1993). İzmir. Kültür Bakanlığı yayınları
Menekşe, M. (2020). İzmir’de kolera salgını ve etkileri (1893). Tarih Araştırmaları Dergisi, 39(67), 385-433.
Kılıç, M. (2016). Tekinalp-gazeteci, yazar, fikir ve siyaset adamı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (2), 593-594.
Nahum, H. (2000). İzmir Yahudileri 19.-20. Yüzyıl, (E. Seval Vali, Çev.). İletişim yayınları.
Ortaylı, İ. (2010). Türkiye Yahudiği-I https://www.salom.com.tr/arsiv/haber 74258-turkiye_yahudiligi_1.html, Erişim tarihi: 17.02. 2010
Özmen, S. (2017). Batıda yahudilere yönelik kan iftiraları. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmaları Dergisi, (4)13, 154-163.
Özalkan, S. (2017). Yahudilerin Siyonizm Karşıtlığı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Araştırmaları Enstitüsü.
Pardo, S. (2007). Sevgili İzmir Beni Tanı: Dünden Yarına İzmir Yahudileri. Etki yayınları.
Poyraz, E. (2019). Türkiye’de Hahambaşılık: Tarihi, Kurumsal Yapısı, Önemi ve İşlevi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Pınar, İ. (1996). Gezginlerin Gözüyle İzmir- XVII Yüzyıl. Akademi kitabevi.
Sürvegil, S. (2009). II. Meşrutiyet Döneminde İzmir. İBB Kültür yayını.
Şalom. (2012). Basmane Semtinde Yahudi İzleri. https://www.salom.com.tr/ arsiv/haber-82389-haber.html, Erişim tarihi: 04.01.2020
Şenocak, B.(2003). Levant’ın Yıldızı İzmir-Levantenler, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler. Şenocak Kültür yayını.
Shaw, S. J. (2008). Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler. (Meriç Sobutay, Çev.). Kapı yayınları.
Turan, N. (2005). 16. yüzyıldan 19. yüzyıl sonuna dek Osmanlı devletinde gayrı müslimlerin kılık kıyafetlerine dair düzenlemeler. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (60)4, 239-267.
Turan, Ş. (1992). Beyazıd II. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 5, 234- 238.
Tansel, S.(1977). Mondros’tan Mudanya’ya Kadar. (Cilt I), MEB yayınları.
Türkyahudileri. (2020). Kan İftirası. http://www.turkyahudileri.com/index. php/tr/tarih/turk-yahudileri-tarihi/8-kan-iftirasi, Erişim tarihi: 04.01.2020
Ulubelen, E. (1982). İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye. Çağdaş yayınevi.
Yılmaz, O. (2017). İkinci Dünya Savaşı’nda İzmir Yahudileri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Weınberg, R. (2012). The Blood Libel in Eastern Europe. Jewish History, (26)3- 4, 275-285
Yediyıldız, B. (1985). Ordu Kazası Sosyal Tarihi. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Yerasimos, S. (2005) (Ed.). Tournefort Seyahatnamesi. Kitap yayınevi.
Yetkin, S. (1993). İzmir’de veba salgını (Mayıs-Ağustos 1900). Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, (1)3, 371-385.
Yılmaz, Ö. (2013). Osmanlı şehir tarihleri açısından yabancı seyahatnamelerin kaynak değeri. Tarih İncelemeleri Dergisi, (XXVIII) 2, 587-614.
Yılmaz, F. (2005). Liman kent İzmir, Uluslararası Deniz ve Ticaret Dergisi, Ocak, 82-88.
Zeren, M.T. (2010). İzmir'de Sefarad Mimarisi ve Sinagogları, Yalın yayıncılık.