Osmanlı Nüfus ve İskan Tarihi Kaynaklarından "Mufassal-İcmal" Avarız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazası Örnekleri

Avarız vergi tabanının tespiti ve tevzii için yapılan tahrirler sonucunda hazırlanan avarız defterleri, şimdiye kadar "mufassal" ve "icmal" türleriyle bilinmektedir. Ancak, arşiv çalışmaları sırasında tespit etmiş olduğumuz bazı örnekler, tıpkı klasik tahrir defterlerinde olduğu gibi, mufassal ile icmal arasında bir yer işgal eden ve "mufassal-icmâl" olarak isimlendirilebilecek olan üçüncü bir türü ortaya koymaktadır. Ait olduğu kaza dâiresinde bulunan şehir, kasaba, köy ve köy-altı iskân yerlerinde avarız vergi tabanını oluşturan nüfus kategorilerinin çıkardıkları avârızhâne sayıları ile birlikte, toplam nefer olarak kaydedilmiş oldukları bu defterler, isimler ve ayrıntılı meslekî bilgiler hâriç olmak üzere, mufassal defterlere dayalı araştırmalar kadar demografik analiz imkânı vermeleri bakımından oldukça önemlidir. İşte, XVIII. yüzyıl başlarına ait Gümülcine kazası ile ilgili iki örneğe dayalı olarak hazırlanmış olan bu çalışma, söz konusu mufassal-icmâl avarız defterlerinin tescili yanında, bu hususu vurgulamak üzere ortaya konulmuş bulunmaktadır.

"Mufassal-icmal" Avarız Registers as a Source of Ottoman Population and Settlement and Examples of Gümülcine District, 1701-1709

Avarız registers, prepared from tahrirs which were used for definition of taxpayers of avarız, are usually known in two categories" as "mufassal" and "icmal". However, from some examples which we identified during our archive studies, we established a third category that lies between mufassal and icmal, just like in the case of classical tahrir registers, and could be called "mufassal-icmâl". In these registers, both the numbers of avârızhânes, formed by the population categories which constitute the taxpayers of avarız in cities, towns and villages, and the total number of nefers were recorded separately. Although they do not contain names and detailed occupational information, these registers are quite important, because they provide an opportunity for demographic analysis, as much as mufassal registers do. This study, prepared using two examples belonging to GUmiilcine district dated early XVIIIth century, was carried out in order to establish mufassal-icmâl avarız registers, as well as stress their importance in terms of demographic researches.

PDF

___

Açıkel 1999, Ali Açıkel, Changes in Settlement Patterns, Population and Society in North Central Anatolia: A Case Study of the District (kaza) of Tokat (1574-1643), (Basılmamış Doktora Tezi), Manchester Üniversitesi.
Aktepe 1957, Münir Aktepe "XVII. Asra Ait İstanbul Kazası Avarız Defteri" İstanbul Enstitüsü Dergisi III (İstanbul), 109-139.
Ali Cevat 1313, Memâlik-i Osmâniyenin Tarih ve Coğrafya Lügati, Dersaadet, 697-700.
Barkan 1940, Ömer Lütfi Barkan "Türkiye'de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri I", İktisat Fakültesi Mecmuası II/l (İstanbul), 20-59.
Barkan 1941, Ömer Lütfi Barkan "Türkiye'de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri II", İktisat Fakültesi Mecmuası II/2 (İstanbul), 214-247.
Barkan 1979, Ömer Lütfi Barkan, "Avarız", İslâm Ansiklopedisi II, 13-19.
Behar 2000, Cem Behar, "Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi", Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik, (Ed. H. İnanlcık, Ş. Pamuk) 61-72.
Darling 1986, "Avariz Tahriri: Seventeenth and Eighteenth Century Ottoman Survey Registers", The Turkish Studies Association Bulletin 10/1 (Mart 1986), 23-27.
Darling 1996, Linda T. Darling, Revenue-Raising and Legitimacy Tax Collection and Financial Administration in the Ottoman Empire 1560-1660, Leiden: Brill
Darling 1997, Linda T. Darling, "Ottoman Fiscal Administration: Decline or Adaptation?", The Journal of European Economic History 26/1, 157-179.
Emecen 1981-1982, Feridun M. Emecen, "Kayacık Kazasının Avarız Defteri", Tarih Enstitüsü Dergisi 12 (İstanbul 1981-1982), 159-170.
Emecen 1996, Feridun M. Emecen, "Mufassaldan İcmale", Osmanlı Araştırmaları XVI (İstanbul), 37-44.
Faroqhi 1994, Suraiya Faroqhi, "Crisis and Change 1590-1699", An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914 (Ed. H. İnalcık-D. Quataert), Cambridge, 447- 452;
Gökbilgin 1957, M. Tayyib Gökbilgin, Rumeli'de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fatihan, İstanbul.
Gökçe 2002, Turan Gökçe, "Gümülcine Kasabası Nüfusuna Dair Bazı Tespitler (XV-XIX. Yüzyıllar)", International Comittee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies, 15th CIEPO Symposium (London 8-12 July 2002) (Baskıda).
Güçer 1964, L. Güçer, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul.
Güran 2000, Tevfik Güran, "19. Yüzyıl Temettüat Tahrirleri", Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik, (Ed. H. İnancık, Ş. Pamuk), 73-94.
Halaçoğlu 1991, Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara.
Halaçoğlu 1995, Yusuf Halaçoğlu, "Evlâd-ı Fatihan", DÎA 11, 524-525.
İnalcık 1959, Halil İnalcık, "Osmanlılarda Raiyyet Rüsumu", Belleten XIII/92, 49-145.
İnalcık 1980, Halil İnalcık, "Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum VI, 283-337.
İnalcık 1984, Halil İnalcık, "The Emergence of Big Farms, Çiftliks: State, Landlords and Tenants", Contributions a Vhistoire economique et sociale de I'Empire Ottoman, Louvain: Peeters, 125-126.
İnalcık 1993, Halil İnalcık, "Çiftlik", DİA 8, 313-314.
Karal 1943, Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara.
Kiel 1991a, Machiel Kiel, "Anatolia Transplanted? Patterns of Demographic, Religious and Ethnic Changes in the District of Tozluk (N. E. Bulgaria) 1479-1873", Anatolica XVII, 1-27;
Kiel 1991b, Machiel Kiel, "Hrazgrad-Hezargrad-Razgrad the Vicissitudes of a Turkish Town in Bulgaria (Historical, Demographical, Economic and Art Historical Notes)", Turcica XXI-XXIII, 495-563.
Kiel 1996, Machiel Kiel, "Gümülcine", DİA 14,268-270.
Kiel 2004, Machiel Kiel, "Beyond the Tahrir: Sources for dhe Demographic History of the Otoman Empire in the 17th and 18th Centuries and their Interpretation", CIEPO - 16 (International Committee of Pre-Ottoman and Otoman Studies) Warsaw, 14-19 June 2004, Summaries of Contributions, s. 31.
Kütükoğlu 1995, Mübahat Kütükoğlu, "Osmanlı Sosyal ve İktisadî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri", Belleten LIX/225, 395-412.
Mc Gowan 1981a, Bruce Me Gowan, "Osmanlı Avarız-Nüzül Teşekkülü 1600-1830", VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan Bildiriler II, Ankara, 1327-1331.
Mc Gowan 1981b, Bruce Me Gowan Economic Life in Ottoman Europe, taxation, trade and the struggle for land 1600-1800, Cambridge.
Öz 1999, Mehmet Öz, Bozok Sancağı'nda İskân ve Nüfus (İ539-1642)", XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 12-16 Eylül 1994) Kongreye Sunulan Bildiriler III, Ankara, 787-794.
Öz 2000, Mehmet Öz, "Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler", Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik (Derleyenler, Halil İnalcık-Şevket Pamuk), Ankara, 15-32.
Özel 2000,Oktay Özel, "Avarız ve Cizye Defterleri", Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik (Ed. H. İnancık, Şevket Pamuk), 33-50.
Özel 1993, Oktay Özel, Changes in Settlement Patterns, Population and Society in Rural Anatolia: A Case Study of Amasya (1576-1642), (Basılmamış Doktora Tezi, Manchester University).
Özel 1999, Oktay Özel, "17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskan tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: 'Mufassal' Avarız Defterleri", XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 12-16 Eylül 1994) Kongreye Sunulan Bildiriler III, Ankara, 735-743.
Öztürk 1997, Mustafa Öztürk, "1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri", Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 8 (Ankara), 249-293.
Sahillioğlu 1991, Halil Sahilüoğlu, "Avarız", DİA 4, 108-109.
Şemseddin Sami, 1314 Kâmûsü'l-A'lâm, V, İstanbul, 3925-3927.
Şimşirgil 2002, Ahmet Şimşirgil, "XVIII. Yüzyılda Silistre Sancağı'na Tâbi Hacıoğlu Pazarı, Yenipazar ve Umur Fakih Kazaları", XIV. Türk Tarih Kongresi (9-13 Eylül 2002) Bildiri Özetleri, Ankara, 106.
Todorova 1988, Maria N. Todorova, "Was There a Demographic Criss in the Ottoman Empire in the Seventeenth Century?",Etudes Balkamques 2 (Sofia), 55-63.
Ünal 1987, Mehmet Ali Ünal "1056/1646 Tarihli Avarız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput", Belleten LI/199 (Nisan), 119-129.
Ünal 1997, Mehmet Ali Ünal, "1646 (1056) Tarihli Harput Kazası Avarız Defteri", Tarih İncelemeleri Dergisi XII (İzmir), 9-73.