Osmanlı Bahriyesinde Bir İşgücü Kaynağı Olarak Kürek Mahkûmlarının İstihdamına Dair Bazı Tespitler

Osmanlı işgücü piyasası, devletin belirlemiş olduğu temel prensipler ve kurallar etrafında şekillenmiştir. Bu prensip ve kurallara göre devletin ihtiyaçları içerisinde askerî ihtiyaçlar birinci öncelik sıralamasına sahip olmuş, bunlar içerisinde ise donanmanın işgücü ihtiyacı başlarda yer almıştır. Osmanlı Devleti’nde genel işgücü politikasında gönüllü çalışma arzu edilmiş, ancak işgücü arz yetersizliğinden kaynaklanan nedenlerle bu durum gönüllüler tarafından sağlanamayınca bir zorunluluk olarak alternatif işgücü kaynakları arasında mahkûmlara başvurulmuştur. Osmanlı Devleti’nde toprakların genişlemesi ve donanmanın büyümesine paralel olarak işgücü açığının ciddi boyutlara ulaşmasıyla mahkûmlar, ilk defa XVI. yüzyıldan itibaren donanmada kürekçi olarak görevlendirilmişlerdir. Daha sonra donanma teknolojisindeki değişimler sonucu gemilerde kürekçi ihtiyacında önemli bir azalma meydana gelmiş olsa da kürek mahkûmlarından vazgeçilmemiştir. Bunun sonucunda mahkûmlar, gemilerde olmasa da tersanelerde istihdam edilmeye başlamışlardır. Diğer taraftan mahkûm emeğinde beklenen faydanın görülmesi üzerine daha sonra, Tanzimat dönemi ceza kanunlarında yapılan düzenlemelerle birlikte kürek mahkûmiyetleri kalıcı hale gelmiştir. Bu araştırmada, Osmanlı klasik döneminden başlayıp Tanzimat sonrasına kadar devam eden tarihsel süreçte kürek mahkûmlarının işgücü piyasasına katkıları, Osmanlı bahriyesi özelinde tahlil edilmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Denizcilik, Donanma, İşgücü, Mahkûm, Kürek Cezası, Osmanlı Devleti.

Some Findings on the Employment of Galley Slaves as a Labour Force in the Ottoman Navy

The Ottoman labour market was shaped around the basic principles and rules determined by the state. According to these principles and rules, among the needs of the state, military needs ranked first, and among them, the labour force requirement of the navy was at the top. Voluntary work was desired in the general labour policy in the Ottoman Empire. However, when labour force cannot be provided by volunteers due to insufficient supply of labour, as a necessity, prisoners were resorted to among alternative sources of labour. In parallel with the expansion of the lands and the growth of the navy in the Ottoman Empire, the labour deficit reached serious dimensions. For this reason, convicts were first employed as oarsmen in the navy from the 16th century onwards. Although there was a significant decrease in the need for oarsmen on ships because of the changes in naval technology, the employment of galley slaves was not abandoned. As a result of this, prisoners began to be employed in shipyards, though not on ships. On the other hand, upon seeing the expected benefit in convict labour, later, with the regulations made in the penal codes of the Tanzimat period, conviction of galley slave became permanent. In this research, the contribution of galley slaves to the labor market is tried to be analysed specifically for the Ottoman navy in the historical process starting from the Ottoman classical period and continuing until after the Tanzimat.

Keywords:

Marine, Navy, Labour, Convict, Rowing Penalty, Ottoman Empire,

PDF

___

Bahriye Nizamnâmesi 1849, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Basımevi, Ankara 1996.
Cerîde-i Mehâkîm, Cilt 1, Sayı 45-47, 11 Cemaziyel-âhir 1296 / 08 Mayıs 1880.
Düstur, Tertib 1, Cilt 1, Matbaa-yı Âmire, İstanbul 1289.
T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, 3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1993.
T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, 5 Numaralı Mühimme Defteri 973/1565-1566, Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1993.
T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, 7 Numaralı Mühimme Defteri 975-976/1567-1569, Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: V, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998.
T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, 75 Numaralı Gelibolu Livâsı Mufassal Tahrir Defteri 915/1519 I, Yayın No: 105, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2009.
T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041 (1042)/ 1630-1631 (1632)), Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: VIII, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2002.
"Akgündüz 1987 Ahmed Akgündüz, ""1274-1858 Tarihli Osmanlı Ceza Kanunnamesinin Hukuki Kaynakları Tatbik Şekli ve Men'i İrtikâb Kanunnamesi"", Belleten, Cilt 51, Sayı 199, s. 153-205."
"Akgündüz 1999 Ahmed Akgündüz, “Kanunnamelerdeki Ceza Hukuku Hükümleri ve Şer’î Tahlili”, İslâm Araştırmaları Dergisi (Osmanlı’ya Dair I), XII, Sayı I, Ankara, s. 1-16."
"Akgündüz 2016 Said Nuri Akgündüz, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukukunun Kaynakları”, Dergiabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi), Cilt 4, Sayı 8, Bolu, s.1-16."
"Atar 2015 Zafer Atar, “20. Yüzyıl Başlarında İstanbul Hapishane-i Umumi’de Mahkûmların Üretim Faaliyetleri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 34, s. 19-34."
"Avcı 2002 Mustafa Avcı, ""Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik"", Yeni Türkiye, Sayı 45, s. 128-147."
"Avcı 2010 Mustafa Avcı, Osmanlı Ceza Hukuku Genel Hükümler, Mimoza Yayınları, Konya."
"Avcı 2016 Mustafa Avcı, “Osmanlı Hukukunda Cezaların Tasnifi”, II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, Cilt 1, İstanbul, s. 639-656."
"Avcı 2018 Mustafa Avcı, Osmanlı Ceza Hukuku II Özel Hükümler, Adalet Yayınları, Ankara."
"Aydın 1993 Aydın Mehmet Akif, “Ceza – Osmanlı Ceza Hukuku”, DİA, Cilt 7, İstanbul, s. 478-482."
"Aydın 2004 Mehmet Akif Aydın, ""Kanunnameler ve Osmanlı Hukuku'nun İşleyişindeki Yeri"", Osmanlı Araştırmaları, XXIV, s. 37-47."
"Aydın 2010 Yusuf Alperen Aydın, Sultan’ın Kalyonları, Küre Yayınları, İstanbul."
"Bamford 1959 Paul Walden Bamford, ‘‘The Procurement of Oarsmen for French Galleys 1660–1748’’, American Historical Review, 65, s. 31-48."
"Bardakoğlu 1993 Ali Bardakoğlu, “Ceza – Fıkıh”, s. 473. DİA, Cilt 7, İstanbul, s. 470-478."
"Başoğlu 2011 Tuncay Başoğlu, ""Ta‘zir"", DİA, Cilt 40, İstanbul, s. 198-202."
"Bostan 1992 İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara."
"Bostan 2000 İdris Bostan, “İnebahtı Deniz Savaşı”, DİA, Cilt 22, İstanbul, s. 287-289."
"Bostan 2001 İdris Bostan, “Kapudan Paşa”, DİA, Cilt 24, İstanbul, s. 354-355."
"Bostan 2002 İdris Bostan, “Osmanlı Donanmasında Kürekçi Temini ve 958(1551) Tarihli Kürekçi Defterleri”, Tarih Dergisi, 37, s. 59-76."
"Bostan 2004 İdris Bostan, “Kadırga’dan Kalyon’a XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Gemi Teknolojisinin Değişimi”, Osmanlı Araştırmaları, XXIV, İstanbul, s. 65-86."
"Bostan 2007a İdris Bostan, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, Kitap Yay., İstanbul."
"Bostan 2007b İdris Bostan, Osmanlılar ve Deniz, Küre Yayınları, İstanbul."
"Bostan 2011 İdris Bostan, “Tersâne-i Âmire”, DİA, Cilt 40, İstanbul, s. 513-516."
"Braudel 1990 Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, Cilt II, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yay., İstanbul 1990."
"Brummet 2009 Palmira Brummet, Osmanlı Deniz Gücü, çev. H. Nazlı Pişkin, Timaş Yay., İstanbul."
"Bulunur 2018 Kerim İlker Bulunur, “16. Yüzyılda Sakarya Nehrinde Gemi İnşa Faaliyetleri ve Sakarya Bölgesinin Tersane-i Âmire’ye Katkıları”, Geçmişten Günümüze Sakarya (Tarih / Kültür / Toplum) Uluslararası Sakarya Sempozyumu Bildiriler, Sakarya Büyükşehir Belediyesi Yay., s. 193-202."
"Cin ve Akgündüz 1989 Halil Cin ve Ahmed Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi (Kamu Hukuku), Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya."
"Cin ve Akyılmaz 2013 Halil Cin ve Gül Akyılmaz, Türk Hukuk Tarihi, Sayram Yay., Konya."
"Demirel 2007 Fatmagül Demirel, “Osmanlı Adliye Teşkilatında Yaşanan Sorunların Hapishanelere Yansıması (1876-1909)”, Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza (18-20. Yüzyıllar), der., Noemi Levy, Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 190-199."
"Demirtaş 2010 Mehmet Demirtaş, Osmanlı Esnafında Suç ve Ceza (İstanbul Örneği), Birleşik Yay., Ankara."
"Develioğlu 2013 Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara."
"Doğaner 1993 Suna Doğaner, “İstanbul’da Gemi İnşa Sanayi”, Türk Coğrafya Dergisi, s. 65-116."
"Düzcü 2017 Levent Düzcü, Yelkenliden Buharlıya Geçişte Osmanlı Denizciliği (1825-1855), Doğu Kütüphanesi Yay., İstanbul."
"Ekinci 2006 İlhan Ekinci, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Deniz Ticaretinde Değişim ve Tepkiler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XXI, Sayı 2, s. 35-76."
"Erim 2005 Neşe Erim, “18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Kürek Cezası”, IX. İnternational Congress of Economic and Social History of Turkey, 20-23 August 2002 Dubrovnik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 179-188."
"Ertaş 1999 Mehmet Yaşar Ertaş, “Osmanlı Devleti’nde Sefer Organizasyonu”, Osmanlı (Teşkilat), Cilt 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 590-597."
"Foucault 1992 Michel Foucault, Hapishanenin Doğuşu, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yay., Ankara."
"Gencer 1991 Ali İhsan Gencer, “Bahriye (Osmanlı Dönemi)”, DİA, Cilt 4, İstanbul, s. 501-509."
"Gencer 1999 Ali İhsan Gencer, “Osmanlı Türklerinde Denizcilik”, Osmanlı, Cilt 6, Yeni Türkiye Yay., Ankara, s. 569-589."
"Genç 2005 Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, 4. Baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul."
"Gökbilgin 1977 M. Tayyib Gökbilgin, Osmanlı Müesseseleri, Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul."
"Gökcen 1989 Ahmet Gökcen, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Kanunları ve Bu Kanunlardaki Ceza Müeyyideleri, İstanbul."
"Gümüş 2016 Şenay Özdemir Gümüş, “Kocaeli Bölgesinden Osmanlı Donanması İçin Kalyoncu Temini”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II Bildiriler, Kocaeli, s. 267-278."
"Hanilçe ve Şeyhoğlu 2020 Murat Hanilçe ve Ersin Şeyhoğlu, “Osmanlı Devleti’nde Bir Ceza İnfaz Kurumu Olarak Hapishaneler ve Kadınlar”, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, s. 406-436."
"Heyd 1969 Uriel Heyd, ""Eski Osmanlı Ceza Hukukunda Kanun ve Şeriat"", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. Selahaddin Eroğlu. Cilt XXVI, s. 633-653."
"İlgürel 2003 Mücteba İlgürel, “Levent”, DİA, Cilt 27, Ankara, s. 149-151."
"İnalcık 2008 Hâlil İnalcık, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Köle Emeği”, Halil İnalcık Doğu Batı Makaleler II, Ankara, s. 123-153."
"İnbaşı 2004 Mehmet İnbaşı, Ukrayna'da Osmanlılar Kamaniçe Seferi ve Organizasyonu (1672), Yeditepe Yayınları, İstanbul."
"İpşirli 1982 Mehmet İpşirli, ""XVI. Asrın İkinci Yarısında Kürek Cezası ile İlgili Hükümler"", İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 12, s. 203-248."
"İpşirli 2019 Mehmet İpşirli, “Kürek Cezası”, DİA, Ek 2. Cilt, İstanbul, s. 112-114."
Kamen 1969 Henry Kamen, ‘‘Galley Service and Crime in Sixteenth-Century Spain’’, Economic History Review, 22, s. 304–305.
"Kılınç 2021 Ahmet Kılınç, Davut Yıldırım, “Tanzimat Dönemi Dualist Hukuk Yapısının Şahsa Karşı İşlenen Suçlara Yansıması”, Necmettin Erbakan Hukuk Araştırmaları “Kamu Hukuku”, ed. Nuran Koyuncu, Abdülkadir Yıldız, Konya, s. 171-229."
"Kılınç 2015 Ahmet Kılınç, “Osmanlı Devleti’nde Kürek Cezasının Hukuki Tahlili”, Belleten, Cilt LXXIX, Sayı 285, s. 531-557."
"Koçu 1960 Reşad Ekrem Koçu, “Baba Cafer Zindanı”, İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, İstanbul, s. 1733-1737."
"Küçük 1993 Cevdet Küçük, ""Abdülmecit"", DİA, Cilt 1, Ankara, s. 259-263."
"Mantran 1991 Robert Mantran, XVI.-XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yay., İstanbul."
"Örenç 2001 Ali Fuat Örenç, Yakındönem Tarihimizde Rodos Adası, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul."
"Özcan 1991 Abdülkadir Özcan, “Baba Cafer Zindanı”, DİA, Cilt 4, İstanbul, s. 366-367."
"Quataert 2004 Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, çev. Ayşe Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul."
"Sahillioğlu 1991 Halil Sahillioğlu, “Avârız”, DİA, Cilt 4, İstanbul, s. 108-109."
"Saner 2007 Yasemin Saner. “Osmanlı’nın Yüzlerce Yıl Süren Cezalandırma ve Korkutma Refleksi: Prangaya Vurma” Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza (18-20. Yüzyıllar), der., Noemi Levy, Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 163-189."
"Seyahatnâme 2003 Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (Günümüz Türkçesiyle), 1. Cilt. 1. Kitap, Haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yay., İstanbul."
"Şakiroğlu 1993 Mahmut H. Şakiroğlu, “Cezâyir-i Bahr-i Sefîd”, DİA, Cilt 7, İstanbul, s. 500-501. "
"Şen 2007 Hasan Şen, “Osmanlı’da Hapishane Mefhumu”, Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza (18-20. Yüzyıllar), der., Noemi Levy, Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 200-211."
"Şentop 2004 Mustafa Şentop, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku (Kanunlar, Tadiller, Lâyihalar, Uygulama), İstanbul."
"Tabakoğlu 2003 Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, 6. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul. "
"Taner 1999 Tahir Taner, ""Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku"", Tanzimat I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, s. 221-232."
"Taş ve Tunç 2019 Mehmet Taş, Muhammet Nuri Tunç, “16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Donanmasında Kürekçiler”, Social Sciences, Studies Journal, Volume 1, Issue. 36, s. 2775-2786."
"Tekin 2020 Abdülkadir Tekin, “İslâm Ceza Hukukunda Tâbî, Tekmîlî ve Ta’zîr Nitelikli Manevî Ceza Türleri”, Amasya İlahiyat Dergisi, Sayı 14, s. 99-139."
"Uzunçarşılı 1988a İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara."
"Uzunçarşılı 1988b İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 1. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara."
"Uzunçarşılı 1988c İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 2. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara."
"Uzunçarşılı 1988d İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 3. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara."
"Vito ve Lichtenstein 2013 Christian G. De Vito - Alex Lichtenstein, “Writing a Global History of Convict Labour”, International Review of Social History, Cambridge University Press, s. 285-325."
"Yağcı ve Nalbant 2016 Zübeyde Güneş Yağcı, Esra Nalbant, “İstanbul Tersane Zindanı”, Osmanlı İstanbulu Uluslararası Sempozyum IV, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yay., s. 83-113."
"Yıldız 2012 Gültekin Yıldız, Mapusâne (Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni 1839-1908), Kitabevi Yayınları, İstanbul."
"Yıldız 2015 Özgür Yıldız, “Osmanlı Hapishaneleri Üzerine Bir Değerlendirme: Karesi Hapishanesi Örneği”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 9, Sayı 15, s. 91-111."