Tahrir defterlerine göre Anadolu’da Kalenderîler ve Haydarîler

Moğol istilasının önünden kaçarak Anadolu’ya gelen dervişler arasında Şeyh Cemaleddin Sâvî ve Şeyh Kudbeddin Haydar tarafından kurulan Kalenderî ve Haydarî tarikatlarına mensup pek çok dervişin de bulunduğu bilinmektedir. Bu dervişlerden popüler olanları hakkında bazı araştırmalar yapılmış olmasına rağmen, onların Anadolu’da dağıldıkları sahaları gösteren herhangi bir çalışma mevcut değildir. XV. ve XVI. yüzyıllarda düzenlenen tahrir defterlerinde, Selçuklular döneminden itibaren Kalenderî ve Haydarî dervişleri tarafından kurulan kalenderhâne ve haydarîhânelerin tespiti bir nevi bu tarikat üyelerinin de tespiti anlamına gelmektedir. Bu bağlamda, çalışmada Ankara, Aksaray, Ayasuluk, Bayburt, Beyşehir, Birgi, Bursa, Erzincan, Erzurum, Hısn-ı Keyf, Kastamonu, Kayseri, Kırşehir, Konya, Larende, Niksar, Milas, Tokat ve Zile kazalarında tespit edilen kalenderhâne ve haydarîhâne zaviyelerinin kuruluş süreçleri, muafiyetleri, vakıfları, giderleri ve ayrıca Bektaşî ve Mevlevîler gibi diğer bazı tarikatlar ile ilişkileri üzerinde durulmuştur

Anahtar Kelimeler:

Kalenderîler, Haydarîler, Anadolu, Tahrir Defterleri, Zaviye

Kalenderî’s and Haydarî’s Accordıng To Tahrir Daftars At Anatolia

As it’s wellknown by history there were derwishes bounded to Kalenderî order which was founded by Sheikh Cemaleddin Savi and Haydarî order which was founded by Sheikh Kudbeddin Haydar whom came to Anatolia during the Mongol invasion. There are researches about the popular derwishes of those religious orders but we don’t know much about their settlement areas. Revealing the locations of kalenderhâne’s by Kalenderî and Haydarî darwishes, according to XV’th and XVI’th century. Tahrir Daftars may give us the settlement places of subjects of these religious orders. In this context we researched founding processes of Kalenderî and Haydarî hermitage’s at Ankara, Aksaray, Ayasuluk, Bayburt, Beysehir, Birgi, Bursa, Erzincan, Erzurum, Hısn-ı Keyf, Kastamonu, Kayseri, Kırsehir, Konya, Larende, Niksar, Milas, Tokat and Zile. We also tried to reveal their exemptions, foundations, outgoings and relations with Baktashi’s and Mavlavi’s. and haydarîhâne’s which were founded

Keywords:

Kalenderî’s, Haydarî’s, Anatolia, Tahrir Daftar’s, Hermitage,

PDF

___

A.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
Tahrir Defterleri (TD.): 19, 166, 199, 205, 387/I, 387/II, 438/I, 438/II, 998/I, 998/II, 1085.
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.): 20, 617.
B. Kuyûd-ı Kadime Arşivi Tahrir Defterleri (KKA. TD.): 139, 537, 552, 554, 558, 564, 565, 569, 571, 583, 584.
Ahmet Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, Çev. Tahsin Yazıcı, C. I-II, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1953.
AZAMAT, Nihat, “Kalenderîyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C, 24, İstanbul 2001.
BARKAN, Ömer Lütfi- MERİÇLİ, Enver, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
BARKAN, Ömer Lütfi - AYVERDİ, Ekrem Hakkı, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, İstanbul 1970. BAYRAM, Mikail, “Selçuklu Dönemi’nde Bilim ve Gerçek, Sayı 17. http://www.bilimvegelecek.com.tr/?goster= 1038. Kalenderî-Ahi Çatışması”
ERDOĞDU, M. Akif, Karaman Vilayeti Zaviyeleri, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. IX, İzmir 1994.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Hazırlayanlar. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, C. II, III, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
İbn Bibi, El Evamirü’l- Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye, Hazırlayan. Mürsel Öztürk, C. II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
İNBAŞI, Mehmet, “Erzincan Kazası (1642 Tarihli Avarız Defterine Göre)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 41, Erzurum 2009.
KARAMUSTAFA, Ahmet T., Tanrının Kuraltanımaz Kulları, Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.
KARAMUSTAFA, Ahmet T., “Yesevîlik, Melâmetîlik, Kalenderîlik, Vefâilik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Hazırlayan. Ahmet Y. Ocak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
KILIÇ, Ümit - GÜL, Abdulkadir, “Osmanlı Devri Erzincan Vakıflarına Genel Bir Bakış”, History Studies, Volume 3/1, 2011.
KÖPRÜLÜ, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991.
KÖPRÜLÜ, Fuat, Anadolu’da İslâmiyet, İnsan Yayınları, İstanbul 1996.
MİROĞLU, İsmet, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
MUŞMAL, Hüseyin, “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Beyşehir Kenti’nde Bulunan Müesseseler ve Vakıflar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyât Araştırmaları Dergisi, Sayı 19, Bahar 2006.
OCAK, Ahmet Y., Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV- XVII. Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
ÖZGER, Yunus, XIX. Yüzyılda Bayburt (1830-1900), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2007.
ÖZTÜRK, Eyüp, İbnü’s-Serac ve Müvelleh Dervişler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
TANMAN, M. Baha, “Kalenderhâne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, Anadolu’nun Dinî Sosyal Tarihi (Öncüler Barak Baba, Geyikli Baba, Hacı Bektaş), Çeviren ve Yayına Hazırlayan: Ahmet Taşğın, Kalan Yayınları, Ankara 2003.
YAROĞLU, Aytekin, Tokat Haydarhâne Vakfı, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2006.
YAZICI, Tahsin, “Kutbüddin Haydar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul 1998.