Osmanlı İlmiyye Bürokrasisinde Merkez-Çevre İletişimine Dair Sorunlar (XVI. Yüzyıl)

XVI. yüzyılda, Osmanlı Devlet örgütünün diğer birimlerinde olduğu gibi ilmiyye bürokrasisinde de merkezî bir yapı mevcuttu. İlmiyye örgütü içerisinde merkezde şeyhülislâm ve kadıaskerler; çevrede kadılar, müderrisler ve müftüler görev yapmaktaydılar.Merkez ve çevre arasında kurulan iletişim ağı ise sistemin işleyişinin önemli bir parçasıydı. Uygulanan merkezî yapı, taşradan ulemâyla ilgili haksız isnadların gelmesi, yanlış feragat ve vefat bildirimlerinin yapılması gibi merkez ve çevre arasında iletişim problemlerine de sebep olmaktaydı. Bu gerçek dışı bildirimler merkez ile çevrenin bürokratik koordinasyonunu zedelemekte ve ilmiyye zümresinin istihdam ve hareketini de olumsuz etkilemekte idi. Gerçek dışı bu bildirimlerin sıklık durumunun incelenmesi ise devletin kurmuş olduğu merkezî sistemin fonksiyonelliğinin ve başarısının tespiti açısından önemlidir. Yanlış bildirimlerin kadıaskerliğe ulaşan bildirimler içerisinde % 2’lik oranın üzerine çıkmaması, merkezî yapının zamanın teknolojik ve haberleşme şartlarına göre kurulması ve örgütün işleyişindeki önemli bir başarı oranının yakalanmasıyla açıklanabilir

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, İlmiyye Zümresi, Kadı, İletişim, İletişim Problemleri, Merkez ve Çevre

Communication Problems Between Center and Periphery within the Ottoman Ulema (Learned) Bureaucracy in the 16th Century

In the 16th century the ulema bureaucracy consisted of a centralized structure as the rest of the units of the Ottoman State. Seyhulislam and kadiaskers were appointed in the center, while cadis, muderrises and muftis conducted their duties in the outer skirts in the learned organization. Communication network existed between the center and periphery is an important part of functionality of system. The existing centralized structure constituted a basis for communication problems as wrongful accusations concerning the ulema made from the rural region and wrong declarations of renunciation and death. As these factitious assertions brought harm to the bureaucratic coordination between the center and periphery, they had also an adverse effect on the employment and actions of the ulema class. The analysis of these factitious assertions and their relative frequency is an important determinant of functionality and success of state-produced centralized structure. The fact that these problems did not exceed a ratio of 2% amongst those accusations made to the kadiasker is important because it shows how the centralized structure was established appropriate to the technology and communication requirements of the time and that a significant rate of success was witnessed on the working of the organization

Keywords:

Ottoman Empire, The Ulema Class, Cadi, Communication, Communication Problems, Center and Periphery,

PDF

___

Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi, Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmçeleri, Nr.179/2, 180/3, 181/4, 182/5.
Nuruosmaniye Kütüphanesi, Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmçeleri, Nr. 5193/2, 5193/4.
B. Basılı Arşiv Kaynakları, Kaynak ve Araştırma Eserler
Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 1994.
AKÖZ, Alaeddin, Kanunî Devrine Ait 939-941/1532-1535 Tarihli Lârende (Karaman) Şer‘iye Sicili, Konya 2004.
AYDIN Suavi, “Paradigmada Tarihsel Yorumun Sınırları: Merkez-Çevre Temellendirmeleri Üzerinden Düşünceler”, Toplum ve Bilim, S.105, 2006, s.70-95.
BEYAZIT, Yasemin, Osmanlı İlmiyye Tarîkinde İstihdam ve Hareket: Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmçeleri Üzerine Bir Tahlil Denemesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2009.
ÇETİN Atilla, “Halil Rifat Paşa”, DİA,, C.15, İstanbul 1997.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Lugat, Ankara 1995.
ERGENÇ, Özer, Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı XVI.Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yay., Ankara 1995.
Fatih Sultan Mehmed Kanunnâme-i Âli Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Haz.Abdülkadir Özcan, Kitabevi yay., İstanbul 2003.
HEPER, Metin “Osmanlı Siyasal Hayatında Merkez-Kenar İlişkisi”, Toplum ve Bilim, Bahar- Yaz 1980, s.3-35.
HEYD, Uriel, Studies In Old Ottoman Criminal Law, Oxford 1973.
İNALCIK, Halil, “Şikayet Hakkı: ‘Arz-i Hal ve Arz-i Mahzarlar”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, Eren yay.,İstanbul 2000, s.49-71.
________________, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2003.
_____________, “Kazasker Ruznamçe Defterine Göre Kadılık”, Çev. Bülent Arı, Adalet Kitabı, Ankara 2007, s. 117-137.
_____________, Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası yay., İstanbul 2009.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. Yüzyıla Kadar)”, Belleten, C.LXI, S.232, Aralık 1997, s.597-699.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.VIII, TTK Yayını, Ankara 1995.
KOÇİ Bey Risalesi, Haz. Yılmaz Kurt, Akçağ Yay., Ankara 1998.
KURT, Yılmaz, “Osmanlı Taşra Bürokrasisi ve Belge Üretimi”, A Comparative Study of Historical Archives Among Several Nations Annual Report, Tokyo 2007, s.77-94.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı yay., İstanbul 1994.
MARDİN, Şerif, “Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri”, Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler I, İletişim yay., İstanbul 2000, s.34-76.
MUMCU, Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., Ankara 1976.
Mustafa Selânikî Efendi, Tarih-i Selânikî, C. II, Haz. Mehmet İpşirli, TTK yay., Ankara 1999.
NAGY, Gy.Kaldy, “XVI.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Merkezî Yönetimin Başlıca Sorunları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.VII, 1969, S.12-13, s.49-55.
ONGAN, Halit, Ankara’nın 1 Numaralı Şer‘iye Sicili, TTK, Ankara 1958.
ORTAYLI, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitabevi, Ankara 1994. PALA
İskender, Kadılar Kitabı, Kapı Yayınları, Ocak 2006.
TAŞ, Hülya “Osmanlı’da Şikayet Hakkının Kullanımı Üzerine Düşünceler”, Memleket Dergisi, C.2, S. 3, 2007/3, s.186-204.
__________, “Osmanlı Diplomatikası İle İlgili Bir Kitap Vesilesiyle”,Belleten, LXXI, 262, Aralık 2007, s.997-1027.
____________, “Osmanlı Merkez Bürokrasisi ve Belge Üretimi”, A Comparative Study of Historical Archives Among Several Nations Annual Report, Tokyo 2007, s.101-114.
UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, TTK yay., Ankara 1988.
______________________, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara 1984.
ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), TTK, Ankara 1989.
YÜCEL, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, Kitâb-ı Müstetâb, Kitâb-ı Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâfi’il Mü’minîn, Hırzü’l-Mülûk, TTK, Ankara 1988.