Nogayların hanlık veya ulus olma sorunsalı

Altın Orda Hanlığı’nda Toktamış Han’ın ardından başlayan taht mücadeleleri sonucu Deşt-i Kıpçak coğrafyasında Cuçi neslinden gelen şehzadelerin etrafında toplanmaya başlayan Cuçi ulusu XV. yüzyılda Kırım, Kazan, Kasım, Nogay, Küçüm ve Astrahan gibi siyasi parçalara ayrılmıştır. Söz konusu Cuçi Ulusu parçalarından olan Nogay Ulusu’nun ortaya çıkışı ve siyasi yapılanması Emir Edigü (Edige) ve oğulları tarafından gerçekleştirilmiştir. Bugünkü Nogay kabileleri Edigü neslinden gelen mirzalarla teşkilatlanmış ve kabilelerin isimleri yine bu mirzalara dayanmaktadır. Nogay Ulusunu Altın Orda bakayası parçalardan ayıran en önemli husus söz konusu teşkilatlanmada Cuçi neslinden -han soyundan- hiç kimsenin teşkilatlanmanın başında yer almamasıdır. Zira Kırım, Kazan, Astrahan, Sibir ve Kasım Hanlıkları, han soyundan şehzadelerin başa geçtiği, zaman zaman yönetimi beylerin ele geçirmesiyle sembolik duruma düşseler dahî her daim han soyunun varlıklarının muhafaza edildiği oluşumlardır. Oysa Nogaylar hâkim çoğunluğunu Mangıtların oluşturduğu Yedisan uruğlarının Edigü oğulları liderliğinde birleşerek ortaya çıkardığı oluşumdur

Anahtar Kelimeler:

Nogay, Nogaylar, Mangıt, Emir Edigü (Edige)

Problem of Being a Khanate or a Nation of Noghais

Crimea, Kazan, Qasim, Noghai, Kuchum and Astrakhan in 15th century. The occurrence and political structure of Noghai nation that was one of the parts of that Jochi nation were achieved by Emir Edigu and his sons. Current Noghai tribes have been organised with mirzas coming from Edigu dynasty and the names of the tribes, again, reflect these mirzas. The most important matter separating Noghai Nation from the rest of the parts after Golden Horde is that no one from Jochi dynasty is at the head of this organisation. On the other hand, the khanates of Crimea, Kazan, Astrakhan, Kuchum and Qasim have been ruled by the khanate dynasty even they became a symbol after the rule of nobles, they always keep their existences. However, Noghais where the dominant majority is formed as a result of the unification under the leadership of the sons of Edigu on Yedisan phratry which is mainly generated by Mangıts

Keywords:

Noghai, Noghais, Mangıts, Edigu,

PDF

___

Abdullah İbn Rıdvan, Tevârîh-i Deşt-i Kıpçak‘An Hıtta-i Kırım Veya Tevârîh-i Tatar Hânân-ı Kadîm Ve Ahvâl-i Deşt-i Kıpçak, Haz. M. Akif Erdoğru, Selçuk Uysal, İzmir 2012.
Abdülgaffar Kırımî, Umdetü’l-Ahbâr, Haz. Derya Derin Paşaoğlu, Kazan 2014.
Akbıyık, Hayrunnisa, “Mangıtlar”, İA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., C. 27, Ankara 2003, S. 570-571.
Alpargu, Mehmet, Nogaylar, İstanbul 2007.
Barthold, Wilhelm, Türk-Moğol Ulusları Tarihi, çev. Hasan Eren, TTK Yay., Ankara 2006.
Derin Paşaoğlu, Derya “Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri: Emir Rektemür ve Şirin Mirzalar”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), c.33, S.56, Ankara 2014, s.147-190.
Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Türk’ün Soy Ağacı, çev, Doktor Rıza Nur, İstanbul 2010.
Forbez Manz, Beatrice, “The Clans Of The Crimean Khanate 1466-1532, Harvard Ukrainian Studies, Vol.2, No:3, September 1978, s. 282-309.
Golden Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, Çev. Osman Karatay, Karam Yay., Ankara 2002.
Grousset René, Bozkır İmparatorluğu, Çev. Reşat Uzmen, İstanbul 1999.
Gündoğdu Abdullah, Hive Hanlığı, Ankara 1995.
Hudyakov Mihail, Kazan Hanlığı Tarihi, çev. Ayaz İshakî, Haz. İlyas Kamalov, TTK Yay., Ankara 2009.
İbn Battûta, İbn Batûta Seyahatnâmesi, c. I., çev. Sait Aykut, YKY Yay., İstanbul 2010.
Kafalı, Mustafa, “Cuci Ulusu’ndaki İl ve Kabilelerin Siyasi Rolleri ve Ehemmiyetleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.2, (Ekim 1971) İstanbul 1971, s.99-110.
Kamalov, İlyas, Altın Orda ve Rusya (Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi), Ötüken Yay., İstanbul 2009.
Kefeli İbrahim Efendi, Tevârîh-i Tatar Han Ve Dağıstan Ve Moskov Ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir, Yayına Haz. İsmail Otar, Eskişehir 2005.
Keraytov, P. X. Nogaytsı, Stavropol 2009. [Р.Х.Кепейтов, Ногайцы, Ставрополь 2009]
Kesbî Haşim Mehmed Efendi, Ahvâl-i Anapa Ve Çerkes, Hazırlayan: Mustafa Özsaray, Kafkas Vakfı Yay., İstanbul 2012.
Kıldıroğlu, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar, TTK Yay., Ankara 2013.
Kurat Akdes Nimet, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavim Ve Devletleri, Murat Kitabevi Yay., Ankara 2002.
Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, TTK Yay., Ankara 1995.
Tiesenhausen, W. De, Altınordu Tarihine Ait Metinler, çev. İsmail Hakkı İzmirli, İstanbul 1941.
Togan, A. Zeki Velidi Togan, Türk İli (Tükistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul 1947.
Trepavlov, Vadim V., İstoriya Nogayskoy Ordı, Moskova 2002.[В.В.Трепавлов, История Ногайской Орды, Москва 2002.]
The Formation And Early History of The Manghit Yurt, İndiana University Research Institute For Inner Asian Studies, İndiana 2011.
Vásáry István, Kumanlar ve Tatarlar, YKY, İstanbul 2008.