Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin İrâde-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiillerine Dair “Taʿdîlü’l-akvâl fî mesʾeleti halki’l-ʾaʿmâl” Adlı Muhtasar Risâlesinin İnceleme, Tahkik ve Tercümesi

Bu çalışmada öncelikle Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin (ö.1145/1732) irâde-i cüzʾiyye ve insan fiilleri hakkında yazdığı muhtasar risâlesi muhteva açısından tetkik edilecek, ardından da risalenin tahkik ve tercümesi yapılacaktır. Müellif, risâlesini “makâm” şeklinde isimlendirdiği iki bölüme ayırarak ilk makâmda insan fiilleri konusunda mezheplerin itidalden savrulmasına neden olan “İhtiyârî ve zorunlu (ızdırârî) fiiller arasındaki ayrımın kesin oluşu” ve “Naslarda mevcut olan ve Allah’ın insan fiilleri de dahil her şeyin yaratıcı olduğu” şeklinde iki ilkeye dikkat çeker. Buna göre ilk ilke Cebriyye, ikincisi Kaderiyye tarafından göz ardı edilmiş ancak selef âlimleri bu iki ilkeyi de dikkate alarak meseleyi anlamaya çalışmışlardır. Müellif, Eşʿarî’nin de bu konuda cebre düştüğünü söyleyerek “ashâbımız” dediği Mâtürîdîlerin yaklaşımını ön plana çıkarır. Müellif, Mâtürîdîlerin fiilin anlamları üzerinden “fiilin varlığa getirilmesi” (îkâʿ) ve “îkâʿ ile meydana gelen şey” (el-hâsıl bihi) şeklinde yapmış oldukları ikili ayrımla; ilkinin yaratmaya konu olmaması sebebiyle hem insanın özgürlüğünü tespit ettiklerini hem de Allah’ın her şeyi yaratması prensibini muhafaza ettiklerilerini söylemektedir. Müellif, ilk makâmı bitirirken Mâtürîdîlerin bu görüşünün selefin benimsediği görüşle aynı olduğunu söyleyerek selefle Mâtürîdîleri birbirine yakınlaştırmaya çalışmaktadır. Bu risâlenin Selef ve Matûrîdi düşüncenin uzlaşmasına nüve teşkil edecek iz düşümlerinden ötürü özgün olduğu söylenebilir. Müellif, ikinci makâmda önce hüsün-kubuh kavramlarının tanımlarını yapar ardından da bu iki mesele hakkında belirleyici olan âmilin akıl mı yoksa şeriat mı olduğunu izah etmeye çalışır. Müellif, hüsün-kubuh meselesinde mezheplerin konuyla ilgili yaklaşımlarını zikreder ve Eşʿarî ile Muʿtezile’nin bu konuda isabetli olmadıklarını söyler. Mâtürîdîlerin hüsün-kubuhla ilgili olarak “Fiillerden bir kısmının zâtı gereği hüsnü ve kubhu gerektirdiği ve diğer bir kısmının ise zâtı gereği hüsnü ve kubhu gerektirmediği” şeklinde yaptıkları ayrımın daha tutarlı ve isabetli olduğunu zikreder.

Anahtar Kelimeler:

İrâde-i Cüzʾiyye, Kesb, İnsan Fiilleri, Cebir, Tefvîz, Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî

Critical Edition, Examination And Translation of The Risālah of Muhammad ibn Ahmad al-Tarsūsī’s Entitled “Taʿdîl al-aqwāl fî masʾalah khalq al-ʾaʿmāl” On Free Will (al-Irāda al-Juzʾiyya) and Human Actions

In the this study, how Muhammad ibn Ahmad al-Tarsūsī deals with the issue in his summary work on the free will (al-Irāda al-Jujʾiyya) and human actions will be examined. In this study, the critical edition and translation of the risālah will also be done. The author divided his risālah into two chapters (maqām). In the first chapters, he dwells on two principles that cause the sects about human acts to be dispersed. The first is that the distinction between voluntary (irādī) and compulsory acts is certain. The second is that the generalizations in religious texts that include human acts are based on God’s creation. Accordingly, the first principle was ignored by Jabriyyah and the second by Qadariyyah. But salaf scholars have reached the truth by taking these two principles into account. According to author, Ashʿarī actually fell into compulsion. The author emphasizes the approach of the Māturīdī’s, whom he calls “our companions”. The author dwells on their dual distinction as “bringing the act into existence” (īqāʿ) and “the thing that happens” by this īqāʿ. According to this distinction, the first part reveals the freedom of man since it is not subject to creation, and it also does not pose any problem to the principle that God creates everything. The author, in concluding the first maqām, states that this approach of the Māturīdīs is the same as what the salaf expressed. Thus, the author tries to bring the salaf and the Māturīdīs closer to each other. It can be said that the risālah is original in this respect. The author makes the definitions of ḥusun and qubuḥ in the second makām and says that there is a disagreement about whether the determinant and ruler of these two is reason or sharīʿah. The author mentions the approaches of the sects to the subject and mentions that the Muʿtazilah and the Ashʿarī sects are not correct however, he mentions that the distinction made by the Mâturīdīs as “Some of the acts require ḥusun and qubuḥ and some do not require it” is more consistent and accurate.

Keywords:

Free will Kasb, Human actions, Jabr (Compulsion), Tafwīz, Muhammad ibn Ahmad al-Tarsūsī, Māturīdism Ashʿarism,

PDF

___

Ammâra, Muhammed. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. Beyrût: Dâru’ş-şurûk, 2. Basım, 1408/1988.
Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdilik ve İrade-i Cüzʾiyye Meselesi”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar-Mustafa Aykaç- Yusuf Koçak. 1/41-48. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdîlik ve Osmanlı’da İrâde-i Cüzʾiyye Yorumu”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim. 243-262. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
Bolelli, Nusrettin - Doğan, Adem. “Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin Hayatı ve Eserleri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2019), 285-309. https://doi.org/10.34085/buifd.532518
Borsbuğa, Mustafa. Klasik Dönem Kelâmında Bilgi Edinme Kaynaklarının Kuvvet Değeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Bursevî, Muhammed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1. Basım, 1333/1914.
Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Kitabu’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammet Arûşî. Ankara: Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 1423/2003.
Ebû Nuaym Isfehânî, Ahmed b. Abdullah. Hilyetu’l-evliyâ. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-Arabî, 4. Basım, 1405/1984.
Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerhu’l-ʿumde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetu’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1. Basım, 2012/1432.
Gölcük, Şerefeddin. Bâkıllânî ve İnsan Filleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1997.
Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüzʾiyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129. https://doi.org/10.26570/isad.513141
Gümülçinevî, Muhammed b. Ahmed. Risâle fi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye ve efʿâli’l-ʿibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3570, 20a-33b.
Harman, Vezir. İbrahim el-Lekkânî’nin Kelamî Görüşleri. İstanbul: Hiperlink, 1. Basım, 2020.
Harputî, Abdüllatif. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: Çelik Yayınevi, 1. Basım, 2016.
İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtu’l-Mu’tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrût: Franz Stein, 1. Basım, 1380/1961.
Karadaş, Cağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 403-418. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2013.
Karaman, Abdullah. “Tarsûsî Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/115-116. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-ihtiyârâti’l-cüz’iyye ve’l-idrâkâti’l-kalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 387, 123a-134b.
Kevserî, M. Zâhid. et-Tahrîrü’l-vecîz fîmâ yebteğîhi’l-müstecîz. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebeü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1413/1993.
Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûlu’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 1453/2003.
Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. Kâhire: Dâru’l-maârif, 9. Basım, 1397/1977.
Öner, Necati. İnsan Hürriyeti. Ankara: Divan Yayınevi, 6. Basım, 2013.
Özdinç, Rıdvan. Akıl İrade Hürriyet: Son Dönem Osmanlı Dinî Düşüncesinde İrade Meselesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1. Basım, 2013.
Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde İnsan Hürriyeti. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1. Basım, 2010.
Öztürk, Resul. Cebri Düşüncenin Yaygınlaşmasında Siyasi Iktidarın Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
Sadrüşşerîʿa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. et-Tavzîh şerhu’t-tenkih. thk. M. Adnân Derviş. 2 Cilt. Beyrût: Şeriketü Dâri’l-Erkam, 1. Basım, 1419/1998.
Sadrüşşerîʿa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. Şerhu taʿdîli’l-ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Muradmolla, 1333, 95a-201b.
Sarıkaya, Yaşar. Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Âlimi: Ebû Said el-Hâdimî. İstanbul: Kitap Yayınevi, 1. Basım, 2018.
Soysal, Mehmet Fatih. “Abdürrahim Fedâî Efendi’nin İrâde-i Cüzʾiyye Risâlesi: Tahlîl, Tercüme ve Tahkîk”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2017), 133-163.
Soysal, Mehmet Fatih. “Kütahyalı Ahmed Âsım Efendi’nin el-Mebâhisü’d-Defîniyye fî Hakki’l-İrâdetü’l-Cüzʾiyye Adlı Eserinin Neşri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 31-68.
Şâfiî, Hasan Mahmûd. Kelâm’a Giriş. çev. Süleyman Akkuş. İstanbul: Değişim Yayınları, 1. Basım, 2009.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Hâşiye ‘alâ envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 414, 1b-585a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Hâşiye ’alâ hâşiyeti Kul Ahmed ale’l-fevaidi’l-fenâriyye. İstanbul: H. Selim Ağa Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, 688, 95a-119a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Hâşiye ʻalâ hâşiyeti şerhi hidâyeti’l-hikme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1919, 260a-297b.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Hâşiye ʻalâ risâleti isbâti’l-vâcib ve havâşîhâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, 1172, 54 a-77b.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Hâşiye ʻalâ risâleti’l-âdâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4731, 1a-12b.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Hâşiye ʻalâ tefsîri sûreti Yâsîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3699, 26a-63a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Hâşiyetü’t-Tarsûsî ʻalâ mirʾâti’l-usûl. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 932, 1a-122b.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Kıssatü Yûsuf. Ankara: Ankara Milli Kütüphane, Adana İl H., 630, 233b-372b.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Kifâyetü’l-maʻtûrât fi’l-ʻamel bi-rubʻi’l-mukantarât. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, 904, 13a-17a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Mecmûʻatü’l-mevâʻiz. Ankara: Milli Kütüphane, Adana İl Halk Kütüphanesi, 895, 3a-272a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Miftâhu’l-hulâsa li’l-miftâh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizade, 736, 11a-69a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Şerhu tuhfeti’l-mülûk. Ankara: Milli Kütüphane, Adana İl Halk., 1041, 1a-17a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Taʿdîlu’l-akvâl fî mesʾeleti halki’l-ʿamâl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Raşid Efendi, 1017, 195b-196a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Taʻdîlu’l-akvâl fî mesʾeleti halki’l-ʻamâl. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk, 730/6, 43b-44a.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Telvîhun ila’t-tercîh fî mesʾeleti’t-tahsîn ve’t-takbîh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Raşid Efendi, 1017, 96a-96b.
Tarsûsî, Mehmed Efendi. Ünmûzecü’l-ʿulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmala, 128, 56b-120a.
Taşçı, Özcan. İlk Kelâm Risâlelerine Göre Kader ve İnsanın Sorumluluğu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2009.
Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerhu’l-ʿakâid. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 11. Basım, 1308/1987.
Ünverdi, Veysi. “İslâm Kelâmında Kesb Doktrini”. IV. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi. ed. Bülent Cercis Tanrıtanır - Amenah Manafidizaji. 505-517. Mardin: İksad Yayınları, 2018.
Watt, W. Montgomery. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 1. Basım, 2011.
Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. İslâm Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 2001.
Yeprem, M. Saim. İrade Hürriyeti. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2016.