KLASİK SONRASI ÇAĞATAY TÜRKÇESİ DÖNEMİ SUFİ ŞAİRLERİNDEN BABA RAHÎM MEŞREB’İN ŞİİRLERİNDE KUR’ÂN’IN YANSIMALARI: ÂYET İKTİBASLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Çağatay Türkçesi, İslami Orta Asya edebî Türk dilinin 15.-20. yüzyılları arasındaki dönemi kapsayan Tarihî Türk lehçelerinden birisidir. Bu lehçe, özellikle Ali Şîr Nevâî ile birlikte klasik hâlini almaya başlamış; 1921 yılına gelinceye kadar da etkisini göstermiştir. Yaklaşık beş yüz yıllık bir dönemde kullanılan Çağatay Türkçesini, klasik öncesi, klasik ve klasik sonrası dönemler olmak üzere üç ana başlıkta incelemek mümkündür. Bu dönemlerde yetişen Sekâkî, Lutfî, Ataî, Ali Şîr Nevâî, Hamîdî, Şeybânî, Bâbür, Ebu’l-Gâzî Bahadır Han, Sûfî Allahyâr, Baba Rahîm Meşreb gibi isimler, sadece Orta Asya İslami Türk edebiyatına değil; İslami Türk edebiyatının tamamı için isimlerini kazımış önemli şahsiyetlerdir.Bu çalışmaya konu olan Baba Rahîm Meşreb, Çağatay Türkçesinin klasik sonrası döneminde yaşamış, hayatının büyük bir kısmını diyar diyar gezerek ve gezdiği yerlerde dinî-tasavvufî şiirlerini didaktik bir üslupla, çoğunlukla halkın diliyle söyleyerek geçirmiş önemli bir şairdir. Çalışmada Meşreb’in gazel, müstezat, murabba, muhammes, müseddes, müsebba ve müsemmenlerinde geçen ayet iktibasları tespit edilecek; bu ayetlerin içerikleri ve şairin yaptığı iktibasları manzumelerinde nasıl işlediği açıklamaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Çağatay Türkçesi, Baba Rahîm Meşreb, Âyet, İktibas

Chagatai Turkish is the Islamic Central Asian literary Turkish dialect that covers the period of between 15th-20th centuries. This dialect started to take its classic form especially with Ali Şîr Nevâî and it was effective until 1921. It is possible to examine the Chagatai Turkish, which was used in a period of about five hundred years, under three main headings: pre-classical, classical and post-classical periods. Writers who grew up in these periods like Sekâkî, Lutfî, Ataî, Ali Shirr Navâî, Hamîdî, Şeybânî, Bâbur, Ebu’l-Gâzî Bahadır Khan, Sûfî Yâr, Baba Rahîm Mashrab not only the important figures of Central Asian Islamic Turkish literature but also the important names engraved of the whole of Islamic Turkish literature. Baba Rahîm Mashrab, the subject of this study, lived in the post-classical period of Chagatay Turkish. He is an important name of Chagatay Turkish who travelled in most of his life. He said his religious-mystical poems in a didactic style and in the language of the people in the places he visited. In this study the verse quotations in Mashrab’s poems will be determined and try to explain the verses and how the quotations were written by the poet in his poems.

Keywords:

Chagatai Turkish, Baba Rahîm Mashrab, Verse, Quote.,

PDF

___

Acıdere, Ezgi, Kitâb-ı Şâh Meşreb (Dilbilgisi-Metin-Türkiye Türkçesine Aktarım-Dizin), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi SBE. Yay., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017.
Bayat, Halim, Külliyât-ı Meşreb Nemengânî, Tac Mahal Yay., Peşaver, ty.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yay., Ankara, 2007.
Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, çev.: Günay Karaağaç, TDK Yay., Ankara, 2017.
Ekiz, Osman Nuri, vd., Çağatay Edebiyatı ve Ali Şir Nevâî, Toker Yay., İstanbul, 1984.
Ercilasun, Ahmet Bican, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara, 2008.
Fidancı, Mahmut, Şah Meşreb Menâkıb-nâmesi, İstanbul Üniversitesi SBE. Yay., Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1994.
Gedik, Sadi, Meşreb (Baba Rahîm) Mebde-yi Nûr,TDK Yay., Ankara, 2017.
Güzel, Abdurrahman, Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı, Akçağ Yay., Ankara, 2004.
Kahhar, Tahir, “Babarahim Meşreb”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, T.C. Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara, 2000, c. 15 .
Kanabaev, Cemaldin, Baba Rahîm Meşreb’in Kişiliği, Şahsiyeti ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara Üniversitesi SBE. Yay., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2013.
Köprülü, M. Fuad, “Çağatay Edebiyatı”, DİA., Ankara, 1945, c. 3.
Kur’an-ı Kerim Meâli, haz.: Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin, DİB Yay., Ankara, 2011.
Kut, Günay, “Ali Şîr Nevâî” DİA, İstanbul, 1989, c. 2.
Meşreb, Baba Rahim, Dilim Deryâ-i Nurdur, haz.: Abdureşid Abdugafurov, Gafur Gulam Namıdagi Neşriyat, Taşkent, 2004.
Meşreb, Baba Rahim, Kimya, haz.: Sadi Gedik, Hiper Yayın Yay., İstanbul, 2020.
Meşreb, Baba Rahim, Mebde-i Nur, haz.: Haci İsmetullah Abdullah, Özbekistan Respublikası Fenler Akademiyası Fen Neşriyatı, Taşkent, 1994.
Nevâî, Ali Şîr, Fevâyidü’l-Kiber, haz.: Önal Kaya, TDK. Yay., Ankara, 1996.
Nevâyî, Ali Şîr, Bedâyi’u’l-Vasat (Üçünçi Dîvân), haz.: Kaya Türkay, TDK. Yay., Ankara, 2002.
Tacibayeva, M., “Meşreb”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, AKM. Başkanlığı Yay., Ankara, 2005, c. 6.
Tarlan, Ali Nihat, Fuzûlî Divanı Şerhi, Akçağ Yay., Ankara, 2001.
Tolkun, Selahittin, “Meşreb”; Türk Kültürü Dergisi, S. 454, Şubat 2001.
Yusufov, Celaleddin, Baba Rahim Meşreb – Mihribânım Kaydasen, Gafur Gulam Namıdagi Neşriyat, Taşkent, 1990.