Oryantalizmin 19. Asırda İslam Tarihine Kazandırdığı Bir Şahsiyet: Ömer Hayyam

Bugün insanlar, Ömer Hayyam’ın 12. asırdan beri İranlılar ve Osmanlılar tarafından bilindiğini zannetmektedirler. Haddizatında İranlılar, Türkler ve diğer milletler, Hayyam’la ilgili hemen bütün bilgilerini, 19. ve 20. asır Oryantalistlerine borçludurlar. 19. asırda Gerald Fitz adlı bir İngiliz şairi Oxford’da Hayyam’ın Farsça rubailerini bulmuş, onları İngilizceye tercüme etmiştir. Sonra Hayyam’ın şiirleri birçok Avrupa diline çevrilmiştir. Hayyam kısa sürede bütün Avrupa’da ve Amerika’da bilinen ve hayran olunan bir şair haline gelmiştir. Londra’da Ömer Hayyam Kulübü kurulmuştur. Bu kulubün üyeleri Hayyam’ı kendi peygamberleri olarak görmüşler ve komik bir ciddiyetle Hayyam için ayinler yapmışlardır. Şiirlerinde ayyaşlığı ve dinsizliği telkin eden Hayyam, bütün dünyaya özellikle de Müslümanlara örnek tarihi bir şahsiyet olarak sunulmuştur. Ancak o dönemde İslam âleminde başta İran şahı olmak üzere Hayyam’ı bilen bir kişi bulmak çok zordur. Batılılar yoğun bir çalışmayla Hayyam’ı önce İslam tarihine bağlarlar, sonra da kendi yandaşları vasıtasıyla Osmanlılara tanıtırlar. Hayyam’ı Türklere, ateist Abdullah Cevdet, Zerdüşperest Hüseyin Daniş, Frenkmeşrep Hüseyin Rifat ve filozof Rıza Tevfik tanıtmıştır. Hayyam’la ilgili yapılan bütün bu organize çalışmalarda oryantalizmin izlerini görmemek mümkün değildir. Bu yazıda Hayyam’ın 19. asırda Londra’da bulunma ve bütün dünyada meşhur edilme süreci ele alınacaktır. Onun tarih sahnesine çıkış hikâyesini çözebilenler, Oryantalizmin tarih ve toplum mühendisliğinin boyutlarını kısmen sezebilirler ve o dönemdeki Wellington House faaliyetlerini daha iyi anlayabilirler.

Anahtar Kelimeler:

Ömer Hayyam, Oryantalizm, kaynak tenkidi, Fitz Gerald, sahte eser, Fars edebiyatı, rubai

An Historical Figure Whom Orientalists Found Out in the 19th Century and Placed in Islamic History: Omar Hayyam

Today people assume that Omar Hayyam has been known since 12th century by Iranian and Ottomans. In fact Iranians and Turks have obtained their knowledge of Hayyam from 19. and 20th century orientalists, especially Gerald Fitz who had found the manuscript of Hayyam’s poems in Oxford, and translated them into English in verse. Then Hayyam’s poems were translated to many European languages. Hayyam became famous and dignified person in Europe and America. In London was founded Omar Hayyam’s Clup. The members of the clup accepted Hayyam as their prophet and mentor, holding annual ceremonies for him in comic seriousness. Hayyam who speculates and advises drinking wine and being infidel was presented to the world, especially to Muslims as a historical and model person of them. However in that period it was very difficult to find a Muslim knowing Hayyam, including Şah of Iran. With intesive efforts, orientalists could find a dignified place in the history of Islam for Hayyam, and introduce him to Ottomans and Iranians through their so-called Muslim firends. Hayyam was taught to Ottomans by Abdullah Cevdet, an atheist; Hüseyin Daniş, a believer of * Prof. Dr. ,Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Zardush; Hüseyin Rifat who sees Hayyam as a prophet as his aforementioned friends. It is impossible not to see the fingerprints of orientalisme in the studies and activities related to exploration and introduction of Hayyam. In this article we deal with foundation story of Hayyam in London then introduction of him to the world in the 19th and 20th century. Those who could able to solve Hayyam’s story of existence in London discern society and history engineering of orientalisme to some degree; and they could perceive the activities of Wellington House hold in that period.

Keywords:

Omar Hayyam, Orientalisme, text criticism, Fitz Gerald, fraud text, Persian literature, rubai,

PDF

___

ABDULLAH CEVDET, “Rubâiyât-ı Hayyam ve Türkçeye Tercümeleri”, Ömer Hayyam Rubailer, hzl. Mehmet Kanar, Deniz Kitabevi, İstanbul, 2000, 1-182
AHMET HAŞİM, Üç Eser: Bize Göre, Gurabahane-i Laklakan ve Frankfurt Seyahatnamesi TDK, Ankara, 1992
BANARLI, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB, İstanbul, 1987
COŞKUN, Menderes, “Sultan Ahmet’in Tezkirelerdeki Bahtsızlığı”, Yağmur Dergisi, 65, 2013 Bk. Menderes Coşkun, “Sultan Ahmet’in Tezkirelerdeki Bahtsızlığı”, Yağmur Dergisi, 65, 2013
COŞKUN, Menderes, Klasik Türk Şiirinde Edebi Tenkit, Akçağ, Ankara, 2007
GÖÇGÜN, Ömer, Ziya Paşa’nın Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği, Bütün Şiirleri ve Eserlerinden Açıklamalı Seçmeler, KTB, Ankara 2001
HÜSEYİN DANİŞ, “Rubâiyât-ı Hayyam: Rubaiyat of Omar Khayyam”, Ömer Hayyam Rübailer, hzl. Mehmet Kanar, Deniz Kitabevi, İstanbul 2000, ss. 191400 (1927’de İkbal Kütüphanesi Sahibi Hüseyin tarafından neşredilmiş, İstanbul: Amidî Matbaası)
HÜSEYİN RİFAT, “Rubâiyât-ı Hayyam ve Manzum Tercümeleri”, Ömer Hayyam Rübailer, hzl. Mehmet Kanar, Deniz Kitabevi, İstanbul 2000, ss. 405-473 (1926 İstanbul)
KAM, Ömer Ferit, Divan Şiirinin Dünyasına Giriş: Asar-ı Eebiye Tedkikatı, Birleşik, Ankara 2008
KILIÇ, Filiz, Aşık Çelebi Meşai’rü’ş-Şu’ara, İstanbul Araştırmaları Enst., İstanbul, 20 KISAKÜREK, Necip Fazıl, Edebiyat Mahkemeleri, Büyük Doğu, İstanbul 1998
KISAKÜREK, Necip Fazıl, Sahte Kahramanlar, Büyük Doğu, İstanbul 2007
KÖPRÜLÜ, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet, Ankara 1976
MCCARTHY, Justin, “İngiliz Probogandası, Wellington Evi ve Türkler”, Türkler, 13, 2003, ss. 469-481
MERİÇ, Cemil, Bu Ülke, İletişim, İstanbul 1999
MİNORSKY, V. “Ömer Hayyam”, İA, 9, 1997, 472-480
RİYAHİ, Mehmet Emin, Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, hzl. Mehmet Kanar, İnsan Yay., İstanbul, 1995
SAİD NURSİ, Sözler, Söz, İstanbul 2006
ŞEMSETTİN SAMİ, Kâmûsu’l-A’lâm, Kaşgar Neşriyat, Ankara 1996 (1314, İstanbul) TEVFİK FİKRET, Dil ve Edebiyat Yazıları, hzl. İsmail Parlatır, TDK, Ankara 2000
TOK, Ruhi, Hayyam’a Reddiye ve Tenkidiye, Serkan Mat., İzmir: 1983