Ağrı İsyanlarında Yabancı Parmağı (1926–1930)

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra Milli Mücadele döneminde olduğu gibi Kürtçü faaliyetlerin tehdidi ile karşı karşıya kalındığı görülmektedir. Bilindiği gibi, bu tehditlerin ilki ve en büyüğü Şeyh Sait isyanı (13 Şubat–15 Nisan 1925) olmuştur. Musul’u İngiliz mandaterliği altındaki Irak’a bağlamak maksadıyla kışkırtılan ve kısa sürede Bingöl, Muş, Diyarbakır, Tunceli, Elazığ, Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa gibi geniş bir alana yayılan isyan hareketi her ne kadar 15 Nisan’da bastırılmışsa da bölgede huzursuzluk dört yıl daha devam etmiştir. Bu huzursuzluk yıllarında İngiliz casusu Albay Lawrens’in Türkiye, Irak, İran ve Suriye’de genel bir Kürt ayaklanmasını planlamak için gizlice bu bölgeye gönderildiği ve Kürt Teali Cemiyeti, Vilayeti Sitte Kürt Cemiyeti gibi kuruluşları yeniden organize ettiği bilinmektedir. Çalışmamızda 1926 yılında başlayan ve 1930 sonlarına kadar devam eden Ağrı isyanında, İngiliz Dışişleri Bakanlığı’na ait raporlardan yararlanılarak, başta İngiltere olmak üzere Fransa, İtalya ve Yunanistan gibi devletlerin rolü özerinde durulacaktır.

Foreigner Influence At The Agrı Revolts

After the Turkey Republic established, same as the period of National Contention, Turkish government has been come face to face with menace of Kurdish activity. As known, first and most serious Kurdish activity is Şeyh Sait revolt(13 February-15 April 1925). This revolt had been provoke by United Kingdom, who desired to let Musul to Iraq which is under her own mandate, and then revolt spread to Bingöl, Muş, Diyarbakır, Tunceli, Elazığ, Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa. However much this revolt had been overcome at 15 April, but restlessness at this region has been continue for four years. Its known that, that times British spy Colonel Lawrens had been sent to Turkey, Iraq, Iran, Syria secretly make a plan for to get general Kurdish revolt and for this reason he was put together Kurdish Teali Association, Vilayeti Sitte Kurdish Association. This study, based on documents retrieved from “UK National Archives”, focusses on the Ağrı Revolts whish started 1926 and finished at 1930, play a part in importance of especially British, French, Italy and Greek policy related with this subject

PDF

___

Kitaplar ve Makaleler: AKGÜL, Suat, Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim, Yaba Yay., İstanbul, 2000.

ARMAOĞLU, Fahir H., Siyasi Tarih 1789-1960, Ankara, AÜ SBF Yay., 1975.

ÇAY, Abdülhaluk M., Her Yönüyle Kürt Dosyası, Ankara, 1996.

GÜRSEL, İbrahim Ethem, Kürtçülük Gerçeği, Ankara, 1977.

KALAFAT, Yaşar, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Ankara, 1992.

KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. V., Ankara, 1947.

KHOURY, Philip S., Syria and the French Mandate: The Politics ofArab Nationalism, 1920 – 1945, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1987.

MİNORSKY, Vladimir F., Musul Sorunu, Çev: Salim Şahin, Avesta Yayınları, İstanbul, 1998.

MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Ankara, 1981. Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Başkanlığı Yay., Ankara, 1972.

KAYMAZ, İhsan Şerif, “Emperyalizmin Kürt Kartı”, Gazi Üniversitesi Akademik Bakış Dergisi, C. I, Sayı: 1 (Kış 2007), s. 156–191.

SARIKOYUNCU DEĞERLİ, Esra, “Lozan Barış Konferansında Musul”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 10, Sayı 18 (Aralık 2007), s. 127–140.

Arşiv Belgeleri: İngiltere Ulusal Arşivi (UK The National Archives) PRO, FO 602/52. PRO, FO 602/8. PRO, FO 881/5168A. PRO, FO 226/225. PRO, FO 882/14. PRO, AIR 23/407.