Fâtımî Devleti’nin Yönetiminde Ermeni Vezirler ve Sosyal-Siyasi Hayattaki Rolleri

Fâtımî Devleti, hükmettiği geniş coğrafyada farklı etnik köken ve dini inanca mensup insanları bünyesinde barındırmıştır. Fâtımîler’in idaresi altında yaşayan bu topluluklar devletin en üst düzey idari kademelerinde yer alarak yönetime katılmışlardır. Fâtımîler’in yönetimi altında yaşayan Ermeniler de, halifeden sonra en yetkili yönetim kademesi olan vezirlik makamında yer almış ve 60 yılı aşkın bir süre devlet idaresinde etkin bir şekilde rol oynamışlardır. Ermeni vezirler, devletin siyasi, askeri, hukuki, iktisadi ve idari yapısında önemli görevler üstlenmiş ve adeta devleti bir hükümdar gibi yönetmişlerdir. Söz konusu vezirlerin başarılı yönetimleri sayesinde Fâtımî Devleti yıkılmaktan kurtulmuş ve devletin ömrü bir asır daha uzamıştır. Bu yönüyle Ermeni vezirlerin yönetime gelmesiyle başlayan dönem, ‘Vezirler Asrı’ olarak nitelendirilmiştir. Bu çerçevede Fâtımîler’de yedi Ermeni vezir görev almıştır. Vezirlerden altı kişi Şiî, bir kişi ise Hıristiyan olduğu halde bu görevi yürütmüştür. Bu çalışmamızda; Bedr el-Cemâlî, Efdal b. Bedr el-Cemâlî, Ebû Ali Ahmed b. Efdal Küteyfât, Ebü’l-Feth Yânis el-Ermeni, Behrâm el-Ermeni, Talâiʻ b. Rüzzîk ve Rüzzîk b. Talâiʻ isimli Ermeni vezirlerin Fâtımî Devleti’nin sosyal ve siyasi hayatındaki rollerini incelemeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler:

Fâtımîler, Şiî, Mısır, Ermeniler, vezir

PDF

___

Abbâdî, Ahmed Muhtâr. Fi’t-Tarihi’l-Abbâsî ve’l-Fâtımî. Beyrut, ts.
Abouseif, Doris Behrens. “Cüyûşî Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 146-147. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Abû’l-Farac, Gregory. Abû’l-Farac Tarihi. Çeviren: Ömer Rıza Doğrul. Ankara 1999.
al-Imad, Leila S. The Fatimid Vizierate: 969-1172. Berlin 1990.
Arslantaş, Nuh. İslâm Toplumunda Yahudiler. İstanbul 2011.
Ayaz, Fatih Yahya. “Abbâsîler’den Mısır’da Kurulan Hanedanlara Vezirlik Müessesesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 28 (2012): 117-149.
Ayaz, Fatih Yahya. “Vezir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 79-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Azimli, Mehmet. “İlk Şii Halife Ubeydullah el-Mehdî ve Fatımî Halifeliği Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy. 1 (2005): 59-73.
Becker, C. H. “Efdal”, İslâm Ansiklopedisi. 4: 131-132. İstanbul 1977.
Becker, C. H. “Bedrülcemâlî”. İslâm Ansiklopedisi. 2: 447. İstanbul 1979.
Beksaç, A. Engin. “Fâtımîler (Sanat)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 237-240. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Çelik, Aydın. Fatımîler Döneminde Kahire Şehri. Elazığ 2008.
Dadoyan, Seta B. The Fatimid Armenians Cultural & Political Interaction in the Near East. Leiden 1997.
Eymen Fuâd Seyyid. “Fâtımîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 228-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Eymen Fuâd Seyyid. “İbnü’s-Sayrafî, Ebü’l-Kâsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 200-201. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Eymen Fuâd Seyyid. ed-Devletü'l-Fâtımiyye fî Mısr: Tefsîr Cedîd. Kahire 2007.
Eyyub, İbrâhim Rızkullah. et-Tarihü’l-Fâtımiyyi’s-Siyasî. y.y., 1997.
Fayda, Mustafa. “Zimmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 428-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Gavanime, Yusuf Derviş. “El-Efdal b. Bedr'ül Cemâlî ve Birinci Haçlı Seferindeki Rolü”. Çeviren: Abdülkerim Özaydın. Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 13 (1983-1987): 39-154.
Gibb, H. A. R. “Rüzzîk”. İslâm Ansiklopedisi. 9: 806. İstanbul 1964.
Graefe, E. “Fâtımîler” İslâm Ansiklopedisi. 4: 521-526. İstanbul 1977.
Güner, Ahmet. “Hâfız-Lidînillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15: 108-110. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Hançabay, Halil İbrahim. “Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136)”. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2016.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-Aʻyân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân. Neşreden: İhsan Abbas. Beyrut 1978.
İbn Tağrîberdî, Cemâleddin Yûsuf. en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire. Neşreden: Muhammed Hüseyin Şemseddin. Beyrut 1992.
İbnü’d-Devâdârî, Seyfeddin Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek. Kenzü'd-Dürer ve Câmiü'l-Gurer. Neşreden: Selahaddin Müneccid. Kahire 1961.
İbnü’l Kalânisî, Ebû Yaʻlâ Hamza b. Esed ed-Dımaşkî. Târîhu Dımaşk. Neşreden: Süheyl Zekkâr. Dımaşk 1983.
İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-Târih. Neşreden: Muhammed Yusuf Dekkak. Beyrut 1987.
İbnü’s-Sayrafî, Ebü’l-Kâsım. el-İşâre ilâ men Nâle’l-Vizâre. Neşreden: Abdullah Muhlis. Kahire 1923.
İbnü’t-Tuveyr, Ebû Muhammed Abdüsselâm b. Hasan. Nüzhetü’l-Mukleteyn fî Ahbâri’d-Devleteyn. Neşreden: Eymen Fuâd Seyyid. Beyrut 1992.
Kalkaşendî, Ahmed b. Ali. Subhu’l-Aʻşâ fî Sınâati’l-İnşâ. Kahire 1914.
Keleş, Bahattin. “Memlûkler Döneminde İdarî Yapı”. Türkler. 5: 309-319. Ankara 2002.
Lane-Poole, Stanley. A History of Egypt in the Middle Ages. New York 1901.
Mâcid, Abdülmün‘im. Zuhûru Hilâfeti’l-Fâtımiyyîn ve Sukûtuha fî Mısr. Kahire 1994.
Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir b. Muhammed. İttiâzü’l-Hunefâ bi-Ahbâri’l-Eimmeti’l-Fâtımiyyîn el-Hulefâ. Neşreden: Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed. Kahire 1996.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Ahkâmü’s-Sultâniyye. Neşreden: Ahmed Mübârek el-Bağdâdî. Kuveyt 1989.
Münâvî, Muhammed Hamdî. el-Vizâre ve’l-Vüzerâ’ fi’l-Asri’l-Fâtımî. Kahire 1970.
O’Leary, De Lacy. A Short History of the Fatimid Khalifate. London&New York 1923.
Özaydın, Abdülkerim. “Azîz-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4: 346. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Özaydın, Abdülkerim. “Bedr el-Cemâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5: 330. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Özaydın, Abdülkerim. “Efdal b. Bedr el-Cemâlî”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 452-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Özaydın, Abdülkerim. “Müstansır-Billâh el-Fâtımî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 119-121. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Özen, Şükrü. “Kâdılkudât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 77-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Özkuyumcu, Nadir. “Müsta’lî Billâh el-Fâtımî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 115. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Öztürk, Levent. İslâm Toplumunda Hristiyanlar. İstanbul 2012.
Öztürk, Murat. “Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012. Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. Çeviren: Fikret Işıltan. Ankara 1989.
Selâm Şafiî Mahmûd Selâm. Ehlü'z-Zimme fî Mısr fi'l-Asri'l-Fâtımî es-Sânî ve'l-Asri'l-Eyyûbî (467-648/1074-1250). Kahire 1982.
Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekr. Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhire. Neşreden: Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire 1968.
Sürûr, Muhammed Cemaleddin. Târîhü'd-Devleti'l-Fâtımiyye. Kahire 1995.
Şeşen, Ramazan. “Talâyi”. İslâm Ansiklopedisi. 11: 691-694. İstanbul 1979.
Şeşen, Ramazan. “Eyyûbîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 20-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Takkuş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-Fâtımiyyîn fî Şimâli İfrîkıyye ve Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm. Beyrut 2007.
Tâmir, Ârif. el-Müstansır-Billâh el-Fâtımî. Beyrut 1990.
Tomar, Cengiz. “Şâver b. Mücîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38: 382-383. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Tomar, Cengiz. “Talâiʻ b. Rüzzîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 495-496. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şehabeddin Yâkût b. Abdullah. Muʻcemü’l-Büldân. Beyrut 1977.
Yazılıtaş, Nihat. Fâtımî Devleti’nde Türkler. Ankara 2009.
Yazılıtaş, Nihat. Fâtımî Devleti Tarihi. İstanbul 2010.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru Aʻlâmü’n-Nübelâ’. Neşreden: Şuayb el-Arnaûd. Beyrut 1984.